Devlet-i Aliyye’nin İlk Gayrimüslim Nazırı: Krikor Ağaton Efendi (1823-1868)

1823 yılında Ermeni nüfusun yoğun olduğu Hasköy’de doğan Ağaton Krikor ziraatçı bir aileden gelmektedir. Temel eğitimini, Hasköy’deki Nersesyan Mektebi’nde tamamlamıştır. Kendisine destek olan Amira Mıgırdiç Cezayirliyan vasıtasıyla yüksek tahsil için Paris’e gönderilmiştir (Dadyan, 2011, s. 157-265). Paris Sefareti tercümanlığı ve müşavirliği görevini yürüten Agop Gırcikyan’ın himayesinde Grignon Ziraat Okulu’na girmiştir. Ziraatçı bir aileden gelen Ağaton Efendi burada aldığı üç yıllık eğitimin ardından iyi derece ile 1843’te mezun olmuştur. Hatta mezun olduğu dönemde Paris sefirliği görevinde bulunan Mustafa Reşid Paşa, Fransız Kralı Louis Philip ile görüşmesinde Ağaton Efendi’yi ziraat alanında gelecek vaat eden önemli bir şahsiyet olarak tanıtmış ve iltifatlarda bulunmuştur. Pratik bilgisini artırmak maksadıyla Ağaton Efendi önce, eğitim aldığı Fransa’daki önemli çiftlikleri gezmiş, akabinde Belçika ve İngiltere’ye giderek, muhtelif çiftlikleri ve ipekböcekçiliği merkezlerini ziyaret etmiştir. 1847 yılında yurda dönmüştür. Ağaton Efendi öğrenimi sırasında matematik ve ziraata olan ilgisi dışında, Türkçe, İtalyanca ve Fransızca öğrenerek kendini önemli ölçüde geliştirmiştir (Seropyan, I, 2008, s. 85-86).

Krikor Ağatan 1847’nin başlarında Ayamama çiftliğinde “Ziraat Talimhânesi” ismiyle açılan mektepte, Amerikalı uzman Davis’in yanında tercüman olarak göreve başladı. Bir süre sonra, Mustafa Reşid Paşa’nın önerisiyle hocalığa getirildi. Ağaton, Talimhane’deki görevi sırasında ziraatla ilgili Fransızca bir ders kitabı hazırlayarak bu alandaki boşluğu doldurmaya çalışmıştır. Ağaton daha evvel, 1846’da Kevork İstimaracıyan ile birlikte ipekböcekçiliği hakkında bir eser yayımladığı bilinmektedir. Yayımlarıyla imparatorluğun zirai hayatına katkıda bulunan Ağaton Efendi Talimhane’nin de çağdaş bir görünüm kazanabilmesi için gayret sarf etmiştir. Ancak, okulun fiziki imkansızlıklarıyla ilgili tartışmaların yanı sıra, burasının bazı Ermeniler’e yüksek maaş vermekten başka bir işe yaramayan bir kurum olduğu iddiaları üzerine Ağaton bu görevinden ayrılmıştır (Ergin, 1940, s. 568).

Bu tecrübenin ardından, Ağaton Efendi bir yandan kendini ilmi çalışmalara vererek, Journal de Constantinople gazetesinin yanı sıra ziraat eğitiminde model bir ülke olan Fransa’nın çeşitli dergi ve gazetelerinde ziraat ve ticaretle ilgili makaleler yayımladı. Ayrıca Türkiye’de Ziraî İktisat adlı bir kitap yazmış, ancak bunu yayımlayamadığı gibi müsveddeleri de kaybolmuştur (Pamukciyan, 2003, s. 9).

Ağaton’un çeşitli faaliyetlere öncülük etmesi cemaat içindeki konumunu ve saygınlığını artırdığı gibi, Osmanlı yönetimi ile olan bağını da güçlendirmiş ve bir müddet sonra bürokrasiye dönüşünü sağlamıştır. Beş yıllık aradan sonra ilk resmi görevi Ticaret Meclisi Azalığı oldu. (1856) Bu göreve ek olarak bir yıl sonra Meclis-i Nafıa’nın bir şubesi olarak teşkil edilen Meclis-i Ma’âbir’e üye seçilmiştir. Ziraatçılık alanındaki bilgisinden ötürü, Babıâli tarafından Sardunya Krallığı’nın başkenti Torino’da düzenlenen fuara gönderildi. Mayıs 1858’de gerçekleşen bu endüstri fuarına imparatorluğun muhtelif yerlerinde yetiştirilen ve üretilen ipek ve kozalarla iştirak etmişti (Akpınar, 2013, s. 337). Fuardaki gayret ve hizmetlerinden ötürü Ağaton, Sardunya hükümetince takdir edilerek Sen Morlis Lazar Nişanı ile taltif edilmişti. 1859’da ise, ipekböcekçiliği ile ilgili çalışmalarından dolayı, Torino Ziraat Akademisi’ne muhabir üye seçilmiştir. Ağaton Efendi, 1860’da Mehmed Rüşdü Paşa başkanlığında teşkil edilen Meclis-i Âli Hazâin (hazine meclisi) üyeliğine atanmıştır (Ahmed Lütfi Efendi, 1989, s. 167). Kısa bir süre önce teşkil edilen Islahat-ı Maliye Komisyonu’nun yerine kurulmuş olan bu meclis, devlet hazinesine ait tüm işleri ıslah ve teftiş görevini üstlenmişti.

Ağaton Efendi, Hazine Meclisi’ndeki görevi esnasında tertiplenen iki fuarın çalışma komisyonlarında görev almıştır. İlk olarak Londra’da düzenlenecek olan fuar için teşkil edilen satın alma komisyonuna görevlendirilmiştir. Fuara beklenenin üzerinde bir ilgi olmuş ve muhtelif sektörlerden aralarında maden ve taş ürünleri, müzik aletleri, giyim eşyaları ve mobilya ürünlerinin bulunduğu Osmanlı ürünleri yirmi beş ayrı pavyonda teşhir edilmişti. Osmanlı ürünleri sergi sonunda 83 madalya ve 44 mansiyon kazanarak başarılı bir temsil gerçekleştirilmişti (Satıcı, 1991, s. 37). Sergicilik konusundaki deneyim ve gösterdiği başarıyla Ağaton Efendi İstanbul’da açılan ilk yerli serginin de tertip komitesinde yer almıştır. 1863 baharında Sultanahmet Meydanı’nda Sultan Abdülaziz tarafından açılan Sergi-i Umûmî-i Osmânî, sergilenen ürünlerin kalitesi ve ucuzluğu ile halktan büyük rağbet görmüştür.

Ağaton Efendi, Fuad Paşa tarafından Temmuz 1862’de Tediye- i Kavaim İdaresi (borç ödeme idaresi) adıyla kurulan komisyonun üyeliğine atanmıştır. Edhem Paşa başkanlığında kurulan komisyon para piyasasında yaşanan kaime krizini çözmek için teşkil edilmişti. Bir buçuk aydan fazla bir müddet çalışan komisyon, başarılarından dolayı Babıali tarafından ödüllendirilmişti (Ahmed Lütfi Efendi, 1989, s. 74). İngiliz kraliyeti de borç meselesindeki hizmetinden dolayı Ağaton’a altın bir saat hediye etti (Akpınar, 2013, s. 341).

Ağaton Efendi, Fuad Paşa’nın mali reformlarının bir sonucu olarak büyük beklentilerle kurulmuş olan Divân-ı Muhâsebat üyeliğine atanmıştır (1863). Bu ofis, hazineden mali kaynak alan ve hazineye gelir üreten kurumların denetlenmesi ile bütçenin oluşturulmasında yetki sahibi olması için teşkil edilmişti. Bütçe ile ilgili muhtelif dairelerden öneriler alacak, bunları değerlendirip onay için ilgili kişi ve mercilere sunacaktı.

Ağaton Efendi, Maliye’deki görevlerinin ardından 1864’te Telgraf Müdürlüğü görevine atandı. Bu atamada Fransızcayı iyi bilmesi etkili olmuştur. Billurzade Mehmed Efendi’den sonra bu görevi en uzun süre yürüten ikinci kişi olan Ağaton Efendi önemli işler yapmıştır. Nisan 1865’te Fransa’nın ev sahipliğinde telgraf kongresi çalışmalarına katılmış ve buradaki çalışmaları sonucunda Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Telgraf Birliği’ne üye olmasını sağlamıştır (Tanrıkut, 1984, s. 711). Paris dönüşünde Kadri Bey’in nazırlığı sırasında şehir postaları ihdas edilerek işletmecilik hakkı altı yıllığına Yanyalı Lianos Efendi’ye verilmiştir (Yazıcı, 1991, s. 342). Ağaton Efendi tarife farklılılarına 1866 Ekim’inde son vermiştir. Büyük bir iştiyakla çalışan Ağaton Efendi kısa süre sonra Posta Nazırlığına atanmıştır. Vekâleten de olsa bu göreve atanan ilk gayrimüslim bürokrat olmuştur.

1866’da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki telgraf hizmetlerinin düzenlenerek artırılmasında gösterdiği gayretlerden ötürü Ağaton Efendi’ye Avusturya-Macaristan İmparatoru tarafından ikinci rütbeden Krone De fer Nişanı verilmiştir. Hakeza Rusya Çarlığı ile de aynı yıl içinde telgraf hizmetlerinin yürütülmesine dair bir muahede imzalanmış ve bunu müteakiben Ağaton Efendi’ye ikinci rütbeden St. Stanislav Nişanı verilmiştir. Âli Paşa’nın sadrazamlığı sırasında posta hizmetleri yeniden düzenlenerek yabancı posta şirketleri ile mücadeleye girişilmiştir.

Ağaton Efendi 1867’de Uluslararası Posta-Telgraf Kongresi için ikinci kez Paris’e gitmiştir. Kongrede ülkelerarası telgraf hizmetlerine dair birtakım uygulamalar gündeme alınmış ve yeni kararlarla bazı değişiklikler gerçekleştirilmiştir. Bu kongredeki çalışmalarından ötürü III. Napolyon tarafından kendisine Legion d’Honneur Nişanı verilmiştir. Paris’te epey bir müddet kalan ve telgraf hizmetlerinin iyileştirilmesi için mesai harcayan Ağaton Efendi, Sultan Abdülaziz tarafından 5000 kuruşla ödüllendirildi. Paris’teyken Mart 1868’de Nafia nazırlığı görevine atanmış ve kariyerinin zirvesine ulaşmıştır. Ağaton Efendi, Bu atama ile gayrimüslimler arasından nazırlık vazifesine tayin edilen ilk bürokrat olmuştur. Toplumsal entegrasyon bakımından gayrimüslim istihdamını gerekli gören Sadrazam Âli Paşa, Ağaton Efendi’yi nazırlık görevine getirerek hem gayrimüslim tebaasına hem de Batı ülkelerine mesaj vermiştir. Bir yönüyle Ağaton Efendi bu sürecin sembolü olmuştur. Fakat sağlığı izin vermediği için Ağaton Efendi nazırlık görevini fiili olarak ifa etme imkânı bulamamıştır. Sağlık durumu giderek kötüleşen Ağaton Efendi tedavi için Paris’te kalmaya devam etmiş, fakat iki ay sonra 1868 Mayıs’ında ölmüştür. (Tuğlacı, 2004, s. 294). Naaşı İstanbul’ getirildikten sonra yapılan cenaze töreninin ardından Hasköy Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir.

Ağaton Efendi, Ermeni cemaatinin eğitimi ve kültür düzeylerinin gelişmesi için de çaba sarf etmiştir. İlk sayısı 6 Şubat 1850’de Ermenice olarak neşredilen Hayasdan(Ermenistan) gazetesinde çeşitli yazılar kaleme almıştır. Bilimsel, kültürel ve eğitim çalışmalarında bulunmak üzere 1847’de Paris’te kurulan Araradyan İngerutyan (Ararat Derneği) adlı derneğin kurucularındandı (Yarman, 2010, s. 291-296). Sanatsal faaliyetlerle de ilgilenen Ağaton Efendi, Dikran Çuhacıyan ve Kapriyel Yeranyan adlı müzisyenlerle birlikte 1862’de KnarHaygagan (Ermeni Liri) adlı musiki dergisini çıkarmıştır. Aynı zamanda Çuhacıyan öncülüğünde sanat ve musiki severleri bir araya getirip sanat ve eğitim çalışmalarında bulunabilmek için Knar isimli bir musiki cemiyeti kurmuşlardır. Cemaatine her yönüyle katkı yapmaya çalışan Ağaton Efendi sosyo-ekonomik meselelere de duyarlılık göstermiş, 27 Kasım 1860’da kurulan Ermeni Yardımsever Cemiyeti’nin başkanlığını yapmıştır (Seropyan, 2008, s. 86).

Ağaton Efendi; Ermeni cemaatinin kendi nizamnamelerini oluşturma çalışmalarına da katılmıştır. 1862’de kurulan komisyonlarda yer aldı. 1863’te kabul edilen nizamnameye katkı verdi.

Krikor Ağaton, imparatorlukta yenilik hareketlerinin hız kazandığı ve cemaatlerin dış etkilere daha fazla açık bir hale gelmesiyle geleneksel toplum dokusunun parçalanmaya başladığı dönemde yetişmiş bürokratlardandır. Gayrimüslim toplumları daha yakından ilgilendiren Tanzimat ve Islahat reformlarından Ermeni Cemaati’nin istifade edebilmesi için çaba göstermiştir. Bunu yaparken bürokrat, tüccar ve din adamı gibi cemaate yön veren kişilerle temas kurmuş ve imparatorluğun bütünlüğü ilkesiyle hareket etmiştir. Ermenilerin kültürel, toplumsal ve hukuksal çalışmalara iştirak ederek, cemaatin çehresinin değişiminde ve dışa açılımında katkıları olmuştur. Bu durum bir bakıma Osmanlıcılık düşüncesinin tezahürüdür.