Avrupa Parlamentosu’nun Aldığı Kararların Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerine Etkileri

Çalışma bağlamında Avrupa Parlamentosu (AP)’nun 1987’den sonra aldığı kararlar analiz edilmiştir. Sadece AP’nin analiz edilmesinin temel sebebi Türkiye’ye karşı bir müdahale aracı olarak kullanılan/kullanılmak istenen Ermeni Sorunu’nu, Ermenilerin yaptığı propaganda ve lobi faaliyetleri sonucunda AB/AT organları içinde en çok gündeme getiren süjenin AP olmasıdır. 18 Haziran 1987 tarihinden sonra alınan kararın incelenmesinin sebebi ise çalışmanın akademik makale formatı kapsamında bir nicelik sınırlamasına tabii olmasının yanı sıra söz konusu kararların konjonktürel etkiler ile alınıp alınmadığının analiz edilecek olmasıdır.

Bilindiği üzere AT’ye, 14 Nisan 1987 tarihinde Türkiye tarafından yapılan tam üyelik başvurusunun hemen ardından AP’nin gündemine, uzunca bir süredir Parlamentonun çeşitli alt komitelerinde ele alınmış bir konu olan Ermeni soykırımı iddiaları getirilmiştir. AP, daha önceden kendisine sunulan rapor ve önerileri dikkate alarak, “18 Temmuz 1987 tarihinde Ermeni Sorunu’nun Siyasi Çözümü Üzerine Karar”ı^[1] kabul etmiştir.

AP’nin 1987 yılında aldığı bu karar ile sözde Ermeni soykırımı kabul edilmekte ve bu sözde soykırımın Türkiye tarafından tanınması istenmektedir. AP’nin siyasi nitelikteki yani bağlayıcı olmayan bu karar ile ayrıca, Türkiye’nin AB’ne üyelik sürecinde Ermeni Sorunu’nun ciddi bir engel oluşturabileceği de AP’nda ilerleyen yıllarda alınacak kararlara mesnet oluşturacak bir şekilde vurgulanmaktadır.

AP tarafından 1987 yılında alınan karara Türkiye’nin tepkisi ilk etapta çok sert olmuştur. Türkiye’deki çeşitli kuruluşlar, yurtdışındaki önemli yayın organlarına verdikleri ilanlarla, soykırım iddialarının asılsız olduğunu vurgulamışlardır. Hatta o dönem Cumhurbaşkanı olan Kenan Evren, “…ABD’den sonra en büyük orduya sahip olunduğu için, ‘pohpohlanan’ Türkiye’nin Ermeni meselesi ortaya çıkınca yalnız bırakılmasını haksızlık olarak yorumlayarak, NATO ile ilişkilerin gözden geçirilmesini” istemiştir.

Belirttiğimiz bu tepkiler kısa bir süre sonra sona ererken, AT ile olan ilişkilerini geliştirme çabası içinde olan Türkiye, AP’de alınan karar ile gündeme gelen Ermeni Sorunu konusunu, kısa vadeli çıkarları açısından geri planda tutmaya gayret etmiştir. Ermeni lobisi ise 1987 yılında alınan bu kararla yetinmedi. Konuyu, gündemde tutmak için her fırsatta Yunanlı parlamenterler aracılığıyla tekrar AP’ye getirmeye çalışmıştır. Ermeni lobisi tarafından AP nezdinde aralıksız olarak yapılan propaganda çalışmaları sonucunda ise Ermeni soykırımının tanınması konusu, 1999 yılında Türkiye’nin AB’ne üye adaylığının kabul edilmesinden hemen sonra tekrar AP gündeme gelmiştir.

Bu çerçevede, “AP Dış İlişkiler, İnsan Hakları, Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası Komitesi” Raportörü olan Fransız Hıristiyan Demokrat Philippe Morillon tarafından hazırlanan “Katılıma Doğru Türkiye’nin İlerlemesi Üzerine Komisyon’dan 1999 Düzenli Raporu”nda^[2] Ermeni iddialarına yer verilmiştir.

15 Kasım 2000 tarihinde AP Genel Kurulu’nda yapılan oylamada 234 oyla kabul edilen bu Raporun 10 No.’lu paragrafı şöyledir:

“Avrupa Parlamentosu, Türk Hükümeti’ni ve TBMM’ni, Türk toplumunun önemli bir kesimini oluşturan Ermeni azınlığa desteği arttırmaya, bu çerçevede modern Türk Devletinin kurulmasından önce Ermeni azınlığın uğradığı soykırımı resmen tanımaya davet eder”.

Yukarıda aktardığımız düzenlemede açıkça görüldüğü üzere AP, Türkiye’nin üye adaylığına ilişkin İlerleme Raporu Kararı’nda, asılsız Ermeni soykırımı iddialarını tanıması için Türk Hükümeti’ne ve TBMM’ne çağrıda bulunmuştur.

Türkiye ise alınan bu karara dayanak oluşturan Morillon Raporu’nun hazırlanmasında kullanılan “Andonian Belgeleri” ve “İngiliz Mavi Kitabı”nın asılsız ve yanlış olduğunun birçok tarihçi tarafından kanıtlandığını ileri sürerek, yoğun bir kulis faaliyeti başlatmıştır. Ancak, Türkiye’nin bizce çok geç kalınmış olan bu faaliyetleri istenilen sonucu vermemiş ve ilk olarak 17 Kasım 2000 tarihinde İtalya Parlamentosu 1915-1917 yılları arasında Ermenilerin soykırıma maruz kaldığını kabul etmiştir. Fransa Senatosu ise 7 Kasım 2000 tarihinde önerilen “Ermeni Soykırımı Konusunda Kanun Teklifi”ni 18 Kasım 2000 tarihinde kabul etmiş ve bu karar Cumhurbaşkanı tarafından onaylandıktan sonra 2001 / 70 Numaralı Kanun ile 29 Ocak 2001 tarihinde yasallaşmıştır.

AP tarafından kabul edilen 1999 yılı “Düzenli İlerleme Raporu”’nda, Ermeni soykırımı iddialarına ilişkin yukarıda aktardığımız düzenlemenin yer alması üzerine, Türkiye’nin, başlattığı karşı propaganda çalışmaları ile İtalya Parlamentosu ve Fransa Senatosu’nda benzer nitelikte kararlar alınmasına engel olunamamıştır. Fakat özellikle AP üyeleri nezdinde yürütülen lobi faaliyetleri sonucunda 2000 yılı Düzenli İlerleme Raporu’nda benzer iddialara yer verilmesi önlenmiştir.

Türkiye tarafından başlatılan yoğun karşı propaganda faaliyetleri sonucunda elde edilen bu başarıdan kısa bir süre sonra AP’de kabul edilen “AB’nin Güney Kafkasya ile İlişkileri”^[3] başlıklı kararda, 1987 yılında alınan karara atıfta bulunularak yine Ermeni soykırımı iddialarına yer verilmiştir. Böylece konu üzerine yapılan tartışmaların tekrar Dünya ve Türkiye gündemine gelmesine neden olmuştur.

“AB’nin Güney Kafkasya ile İlişkileri” başlıklı kararın alınmasına temel oluşturan, AP Yeşiller Grubu üyesi İsveçli M. Per Garhton tarafından hazırlanan rapor tasarısında yer alan 15. Madde şöyledir:

“(AP), Türkiye’den, Avrupa’ya katılmak amacı ile uyum halinde olarak, Ermenistan’a uyguladığı ablukayı sona erdirmeye yönelik uygun önlemleri almasını ister; bu konuda 1915 Ermeni soykırımını bir gerçek olarak tanıyan 18 Temmuz 1987 tarihli kararındaki tutumumu teyit eder ve Türkiye’den de aynısını yapmasını talep eder”.

Garhton tarafından hazırlanan rapor tasarısında yer alan bu düzenlemeye, 23 Ocak 2002 tarihinde AP Dışişleri Komisyonu’nda yapılan görüşmeler sırasında getirilen itirazlar sonucunda, tasarıda yer alan, “1915 Ermeni soykırımını tanıyan 18 Haziran 1987 tarihli Karar” sözlükleri korunmuş ve Türkiye’nin soykırımı tanımasını isteyen ibare çıkartılmış, fakat Türkiye’den Ermenistan ile “barışmak için bir temel oluşturmasını” isteyen ifadeler konmuştur.

Bu değişiklik, Gahrton tarafından hazırlanan ilk tasarıya nazaran daha olumlu görülmekle beraber, soykırıma atıfta bulunması nedeni ile Türkiye’yi pek memnun etmemiştir. Bu çerçevede, Türkiye’nin girişimleri sonucunda, dengeli bir karar çıkarılması amacıyla AP Liberal ve Yeşiller Grubu’ndan bazı temsilciler, soykırıma atıfta bulunmayan ve tarihi anlaşmazlıkların çözümlenmesi için Türkiye ve Ermenistan’ı beraberce çalışmaya davet eden bir değişiklik önergesi hazırlamışlardır. Gahrton tarafından hazırlanan rapora ilişkin olarak verilen bu değişiklik önergesi, 28 Şubat 2002 tarihinde AP Genel Kurulu’nda yapılan müzakereler sırasında sunulmuş ancak reddedilmiştir. Belirttiğimiz bu gelişmelerin ardından yapılan oylamada ise Rapor hiçbir değişiklik yapılmadan 391’e karşı 96 oyla kabul edilmiştir.

2004 Tarihli Rapor

AP üyesi Arie Oostlander tarafından “Komisyon’un 2003 İlerleme Raporu”na ilişkin olarak hazırlanan 13 Ocak 2004 tarihli taslak rapor ise AP Dış İşleri, İnsan Hakları, Ortak Savunma ve Güvenlik Komitesi’nin 17 Ocak 2004 tarihli toplantısında gündeme gelmiştir. Taslak rapor, ilk halinde yer alan, “AP üyeleri, Türk hükümetini ve TBMM’yi 1915 yılında işlenen Ermeni soykırımını” kabul etmeye çağırır” ifadesi, Türkiye’nin çeşitli düzeylerde yaptığı diplomatik girişimler sonucunda taslaktan çıkartılmıştır. Ardından rapor, 17 Şubat 2004 tarihinde AP Dış İşleri, İnsan Hakları, Ortak Savunma ve Güvenlik Komitesi’nde tekrar görüşülerek, Komite’nin 17 Mart 2004 tarihli oturumunda kabul edilmiştir. 31 Mart 2004 tarihinde AP Genel Kurul’un da yapılan son görüşmelerin ardından yapılan oylamada ise Arie Oostlander tarafından hazırlanan Türkiye raporu ve buna bağlı tavsiye karar tasarısı, 84 oya karşı 211 oyla kabul edilmiştir.

Kabul edilen bu kararda, Ermeni soykırım iddialarına doğrudan yer verilmezken, 17 Haziran 1987 tarihli AP kararına atıfta bulunulmuş ve Türkiye’ye “…Ermenistan ile sınırları açması ve tarihi uzlaşmayı engellememesi çağrısı…” yapılmıştır.

AP, AB Komisyonu’nun 6 Ekim 2004 tarihli “Komisyon’un 2004 İlerleme Raporu”na istinaden, 15 Aralık 2004 tarihinde tavsiye niteliğinde bir karar tesis etmiştir. Daha geniş bir ifade ile bir belirtirsek, AB Komisyonu 6 Ekim 2004 tarihli raporunun “Türkiye’nin AB’ne Katılmasının Etkileri” başlıklı bölümde^[4] şu huşulara yer verilmiştir;

• Türkiye’nin AP na katılmasının Birliğin sınırlarını Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan’a kadar uzatacaktır.
• AB’nin Türkiye aracılığıyla Güney Kafkasya’da istikrar sağlayıcı bir etki yapabilecektir.
• Ancak bunun için Türkiye’nin komşuları ile olan sorunlarını Birliğe katılmadan önce çömesi gerekmektedir.

Raporda ayrıca, diplomatik ilişkilerin kurulması ve kara sınırının açılması ile Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin geliştirilmesi gerektiği özellikle vurgulanmıştır. AP ise, AB Komisyonu’nun yukarıda aktardığımız raporuna istinaden, 15 Aralık 2004 tarihinde tavsiye niteliğinde bir karar tesis etmiştir. AP tarafından alınan 69 paragraflık bu kararın Ermeni sorununa ilişkin hükümleri şöyledir^[5]:

39 No’lu paragraf.: AP, Türkiye’nin üye adaylığı statüsü ile ilgili daha önce aldığı kararlarında (16 Haziran 1987 ve 1 Nisan 2004) istemde bulunduğu gibi Türkiye’yi Ermeni sorununu tanımaya davet etmektedir.

41 No’lu paragraf.: AP, 1987 ve 2004 yıllarında aldığı kararlara uygun olarak, Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınırın en kısa sürede açılmasının ve 1915 yılında gerçekleştirilen Ermeni soykırımının tanınmasının Türk yetkililerinden istenmesi hususunda AB Bakanlar Konseyi’ne ve Komisyona çağrıda bulunmaktadır.

AP’nin bu kararı siyasi niteliği nedeniyle bağlayıcı olmamakla birlikte, AB Konseyi’nin 17 Aralık 2004 tarihli Brüksel Zirvesi Sonuç Bildirgesi’nin 21. paragrafında, AP’nin bu kararını not ettiğini belirtmesi nedeniyle bizce çok önemlidir. Zira, AB Konseyi, AP’nin bu kararını not ettiğini belirterek, bir anlamda bu kararı üstü örtülü bir biçimde de olsa benimsediğini ve tam üyelik müzakereleri sırasında bu kararda yer alan hususların Türkiye’nin önünde getirebileceğini teyit etmektedir.

Çalışmamızda genel bir biçimde analiz ettiğimiz üzere, AP’nin 18 Haziran 1987 tarihli Kararının özü Ermeni lobisinin AP üyeleri nezdinde yaptığı propaganda faaliyetleri sonucunda, 15 Kasım 2000, 28 Şubat 2002, 31 Mart 2004 ve 15 Aralık 2004 tarihlerinde aldığı kararlarda tekrar canlandırılmıştır. Bu kararların ortak özelliklerini şöyle tespit etmek mümkündür:

1. Ermenilere, 1915-1917 yılları arasında Osmanlı Devleti tarafından soykırım yapılmıştır;
2. Türkiye, Osmanlı Devleti tarafından işlenen bu suçtan dolayı sorumlu tutulamaz,
3. AB’ne üye olmak isteyen Türkiye’nin, Ermeni soykırımını tanıyan 1987 tarihli AP Kararı’nı kabul etmesi ve soykırımı tanıması gerekmektedir.

Bu ortak hususlarda da görüldüğü gibi AP’nin, Ermeni Sorununa ilişkin tutumu son derece nettir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, AP’de alınan kararların özü aynı kalmasına rağmen, içeriği (Ermeni Sorununa yönelik tutumun ifade edilişi) başta, Türkiye-AB ilişkilerine etki eden uluslararası konjonktürdeki gelişmeler ve gerek Ermeni lobisinin ve Türkiye’nin karşılıklı olarak yaptıkları propaganda faaliyetlerine göre değişim göstermektedir.

Ayrıca her ne kadar, Ermeni sorununa ilişkin olarak AP’nin aldığı bazı kararlarda genel ve soyut bir tanımlama yapılmış olsa da AP tarafından tüm bu kararlar kanaatimizce, Türkiye-AB ilişkileri bakımından son derece önemlidir. Zira AP’nin çalışmamızda analiz ettiğimiz kararları siyasi nitelikte olup, hukuki açıdan bağlayıcılıkları bulunmamasına rağmen, AP, üye adayı Devletlerin AB’ne tam üye olarak kabul edilmesi konusunda, ABKA’nın 49. Maddesi itibarıyla sahip olduğu yetkiler açısından son derece önemli bir organdır.

2015 Kararı

Bu husus AP’nin 15 Nisan 2015 tarihinde aldığı son kararda bir kez daha açıkça vurgulanmıştır. Genel hatlarıyla belirtmek gerekirse AP’nin son yıllarda aldığı kararlar içinde gerek nitelik gerekse nicelik açısından en geniş kapsamlısı olan bu karar da AP, “18 Haziran 1987 kararında tanınan Osmanlı İmparatorluğu bölgesinde 1915-1917 arası Ermenilere karşı vuku bulan trajik olayları 1948 tarihli Soykırım Suçunun Cezalandırılması ve Önlenmesi Konvansiyonu ışığında soykırım olarak tanımlamaktadır, insanlığa karşı meydana gelen tüm suçları, soykırımı kınamaktadır ve bunları inkar eden her türlü girişimden şiddetle eseflenmektedir.”

İlgili Kararın 8. paragrafında ise AP, “Türkiye ve Ermenistan’ı Avrupa ulusları arasındaki başarılı uzlaşma örneklerini kullanmaya, insanlar arasında işbirliğini öncelik alan bir gündeme odaklanmaya davet etmekte, gerçeğin ve saygının ruhu altında Türk ve Ermeni halklarının tarihsel uzlaşmasına güvenmekte, Türkiye ve Ermenistan arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesi yönündeki sivil toplum girişimlerini desteklemekte, Türkiye ve Ermenistan’ı ilişkilerin önkoşulsuz olarak sınırı açacak, sınırlar arası işbirliği ve ekonomik bütünleşme şeklinde ilişkilerin aktif olarak geliştirecek protokolü tasdik ederek ve uygulayarak ilişkiler normalleşmesi yönünde ilerlemeye çağırmaktadır.”

Türkiye’nin kabul etmeyerek, AB’ye geri iade ettiği bu karara AB içinden de farklı tepkiler gelmiştir. Örneğin AB Komisyonu Başkan Yardımcısı Kristalina Georgieva, Parlamenterlerden gelen yoğun eleştirilere rağmen “soykırım” ifadesini kullanmamıştır. “100 yıl önceki trajik olaylar” ifadesini tercih eden Georgieva, ana vurguyu Türkiye ile Ermenistan arasında uzlaşıya odaklarken “önkoşulsuz normalleşme” çağrısı yapmıştır.