1914 Meclis-i Mebusan Seçimlerinde Ermeniler

Illustration 1908 No 3435

18 Nisan 1912’de çalışmalarına başlayan II. dönem Meclis-i Mebusan’ı 5 Ağustos 1912’de fesh edilmişti. Anayasa’ya göre en geç altı ay içinde seçimlerin yapılması ve meclisin açılması gerekiyordu (Gözübüyük-Kili, 1982, s. 36). Bu nedenle hükümet seçim kararı almış, kimi yerlerde ikinci seçmenler hatta bazı livalarda mebuslar da seçilmişti. Ne var ki Balkan Savaşı’nın çıkışı ile seçimler ikinci bir karara kadar ertelenmişti. Savaş, Osmanlı Devleti’nin büyük bozgunu ile sonuçlanmış, Babıâli Baskını ile tek parti rejimini kuran İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC)’ne verilen toplumsal destek büyük yara almıştı. Balkanlı devletlerin kazandığı zafer Osmanlı Devleti’ndeki Türk ve Müslüman olmayan unsurlarda milliyetçi refleksi güçlendirmişti. İşte böylesine bir ortamda Hükümet 17 Ekim 1913’de seçimlerin yapılması kararını aldı. Ancak büyük devletlerin ıslahat projeleri nedeniyle ve yine Osmanlılık ideolojisi çerçevesinde Ermeni taleplerinin bir dış sorun olmasını önlemeyi amaçladığı için uzlaşmacı tavrını korudu. Zira Ermenilerin desteğine gereksinim duyuyordu. 1908 ve 1912 seçimlerinde parçalı bir yapı gösteren Ermeni cemaat ve siyasal örgütleri ise bu kez Patrikhane’nin çatısı altında bütünleşmişti. Ermeni ve Ermeni Katolik milletleri ile başını Taşnaksutyun, Sosyal Demokrat Hınçak ve Ramgavar’ın çektiği Ermeni siyasal örgüt temsilcilerinden bir komisyon oluşturdu. Komisyon, Adliye Nazırı İbrahim Bey’e sunduğu bir muhtıra ile seçimlerde etnik nisbi temsil sisteminin uygulanmasını istedi. Ayrıca Ermenilerin en az 20 mebus çıkarmasını sağlayacak bir düzenleme yapılmasını talep etti. Ermeni mebusların ise yine Ermenilerce seçilmesini öngördü; zira 1912 seçimlerinde Tekfurdağı’nda yerel Ermeni temsilciliği ile Taşnaksutyun Cemiyeti Simbat Kaniban’ın mebus seçilmesini istemiş, ancak seçimi İTC’nin desteklediği bir başka Ermeni, (H)Agob Boyacıyan kazanmıştı. Ermenilerce “uygunsuz” bulunan bu tavır başka yerlerde de gerçekleşmişti. Bu nedenle Ermeni adaylarının İttihatçılar tarafında belirlenmesine karşı çıkılıyordu.

Osmanlı ülkesinde Ermenilerin temsil eden iki büyük gücün Patrikhane ile Taşnaksutyun Cemiyeti’nin bu tavrı karşısında İttihat ve Terakki kararlı, ama yumuşak bir tutum benimsedi. Dahiliye Nazırı Talat Bey, Patrik Zaven Efendi ile yaptığı bir dizi görüşmede Ermenilerin memnun edileceğini bir kez daha yineledi. Adliye Nazırı da Patrikhane’yi ziyaretinde Ermeni mebusların miktarı hakkında hükümetçe bir uzlaşma yolu bulunacağını, ancak seçim kanunun değiştirilmesi teklifinin kesinlikle kabul edilmeyeceğini bildirdi. Hükümetin olumlu tavrı Zaven Efendi’nin Babıâli’ye yaptığı iade-i ziyarette de hissedildi. Talat Bey, Ermeniler tarafından gösterilen adayların seçimi için çaba gösterileceğini ve üçü İTC tarafından gösterilmek üzere 20 Ermeni mebus çıkarılabileceğini belirtti. Bu arada kimi görüş ayrılıkları yaşayan Ermeni siyasi örgütleri de yaptıkları bir dizi görüşmenin ardından milli ve siyasi konularda ortak hareket etme kararı aldı. Talat Bey ile yapılan görüşmeleri Ermeniler adına Artin Şahirbekyan, Hamparsum Boyacıyan ve Diran Yorganyan yürüttü. Görüşmelerde seçilecek mebus sayısı ve bunların nasıl belirleneceği konusu tartışıldı. Hükümet, nisbi temsil isteğini kesin olarak reddedince Ermeniler seçimlere katılmama kararı aldı. Ermeni siyasi örgüt temsilcilerinden oluşan bir heyetten geldi. Heyet, 9 Şubat 1914’de yaptığı toplantıda şu kararları aldı:

1. Türkiye’de yerleşik tüm Ermenilerin nüfusları oranında yani Meclis-i Mebusan’da 20 Ermeni mebus bulundurması,
2. Ermeni mebus adaylarının Ermenilerce belirlenmesi,
3. Ermeni mebus çıkarılacak mahallerin Ermenilerce belirlenmesi,
4. Babıâli tarafından parlamentoya bir “intihab-ı milli” kanun layihasının sunulmasına söz verilmesi,
5. Ermeni mebus seçilecek mahallerde seçim işlemlerinin geciktirilmesi,
6. Bu ve bunun gibi çeşitli isteklerin uygulamaya konulması ile ilgili görüşmelerin Patrikhane tarafından oluşturulan seçim komisyonu aracılığı ve Patrik efendinin başkanlığında yapılması.

Alınan bu kararlar doğrultusunda İTC ile yapılan görüşmede Ermenilerin istediği mebus sayısı sorun oldu. İTC seçimler ilerlediği için 20 mebus çıkarılamayacağını belirtince Ermeniler 16 sayısını önerdi. Üçü İttihatçılar, on üçü Ermenilerce belirlenecek toplam 16 mebusun Osmanlı parlamentosunda Ermenileri temsilen bulunması konusunda uzlaşma sağlanmış oldu. 1913/1914 seçimlerinde Ermeni kökenli Osmanlı mebus adaylarının belirlenmesinde 1- İttihat ve Terakki Cemiyeti, 2- Patrikhane, 3- Ermeni Siyasal Örgütleri olmak üzere üç odak etkili oldu. İstanbul adayları ile Halep adayını İTC belirledi; İstanbul’dan eski mebuslardan Bedros Hallacyan ile Kirkor Zöhrab’ı, Halep’ten ise Artin Boşgezenyan’ı mebus adayı gösterdi. Ermeni Genel Meclisi de bu adayları onayladı.

Minas Çeraz Efendi Resimli Kitap No 2

İstanbul dışındaki yerlerden seçilecek mebus adaylarının belirlenmesi konusunda sıkıntılar yaşandı. Patrik Zaven Efendi’nin başkanlığında toplanan seçim komisyonu ise Bitlis’ten Minas Çeraz (Kiraz Efendi), Kayseri’den Diran Kilikyan ve Profesör Tomayan’ın adaylıklarını görüştü. Kilikyan, siyasi fırka üyesi olduğu için listeden çıkarıldı. Hınçak üyesi olan Hamparsum Boyacıyan’ın yerine Kozan Ermeni Protestan Cemaati’nden Matyos Nalbantyan’ın aday gösterilmesi kararlaştırıldı. Patrikhane Van’dan Vahan Papazyan ile Muş’tan Vramyan’ı aday göstermek istedi ancak Taşnaksutyun’a mensup oldukları için listeden çıkardı. Her iki yörede kimlerin mebus adayı gösterileceği konusunu Van ve Muş Ermeni temsilciliklerinden sorma kararı aldı. Patrikhanede aday belirleme çalışmaları sürerken yerel Ermeni örgütleri de adaylar konusunda kimi önerileri ile Patrikhaneye başvurdu. Bu çerçevede Amasya Ermeni Cemaati’ni temsilen bir heyet daha 19 Şubat’ta Patrik Zaven Efendi’yi ziyaret ederek Profesör Tomayan’ın mebus seçilmesini rica etmiş ve adaylığı Patrikhanece uygun bulunmuştu. Bitlis Ermeni Temsilciliği de Patrikhanenin adayı Hınçak Minas Çeraz’a karşı Taşnak Armanak Haçikyan’ın adaylığını istedi. Erzurum Ermeni Temsilciliği Meclisi ise patrikhaneye çektiği bir telgrafla Vartkes (Serengülyan) ile Karakin Pastırmacıyan (Armen Garo)’ı aday olarak belirlediğini, bu iki kişi aday gösterilmediği takdirde Patrikhane ile her türlü ilişkiyi keseceklerini bildirdi. Her iki isim de Taşnak’tı. Taşnaksutyun, tehdit kokan bu telgrafla eş zamanlı olarak Anadolu’daki Ermenilerin seçimlere katılmaması yönünde propaganda yapmayı da denedi. Manisa’dan Agob Papazyan Patrikhaneye çektiği telgraf ile bu tehditlere işaret etti. Taşnakların Van’da aday gösterdikleri Pastırmacıyan da Zaven Efendi’ye çektiği bir telgrafla Erzurum Ermenilerinin isteği ile aday olduğunu, Erzurum dışında hiçbir yerden adaylığı kabul etmeyeceğini bildirdi.

Zohrab Efendi
Servet-i Fünun No 917

Ermeni siyasal örgütlerinin kendi aralarındaki anlaşmazlığa düşmesi, Patrikhane ile Hükümet arasındaki uzlaşma haberlerinin İstanbul dışındaki seçim çevrelerine hızla ulaştırılamaması ve Ermeni mebus adaylarının bir türlü belirlenememesi Ermeni seçmenleri olumsuz etkiledi. 1914 Şubat ortalarından itibaren hemen tüm ülkede mebus seçimleri başladı. İstanbul’dan seçilecek 11 mebusu belirlemek üzere 467 ikinci seçmen 28 Şubat Cumartesi günü sandık başına gitti. Bedros Hallacyan ile Krikor Zohrab seçilen mebuslar arasında yer aldı. Aydın vilayetine bağlı İzmir sancağı mebusları Mart ayının ilk günlerinde belli oldu; İhsan Onnik mebus seçildi. Diyarbakır vilayetine bağlı bir sancak olan Ergani Madeni’nde 47 ikinci seçmen oy kullandı; Stepan Çıracıyan 46 oy ile mebus seçildi. Sivas’ta ise 3 Mart’ta yapılan seçimlerde Darülfünun İngilizce Öğretmeni Dikran Barsamyan seçilerek mebus oldu.

9 Mart’a kadar Meclis-i Mebusan’da yer alacak 95 mebus belirlenmişti. Ermeni mebuslardan ise beşinin ismi belliydi. İstanbul’dan Bedros Hallacyan ve Krikor Zohrap, İzmir’den İhsan Onnik, Ergani’den Stepan Çırakcıyan ve Sivas vilayeti merkez sancağından Dikran Barsamyan. Kayseri’de Martın ikinci yarısında seçimler tamamlandı; Profesör Karabet Tomayan mebus seçildi. Adana vilayeti Kozan sancağında Patrikhanenin adayı Matyos Natbantyan seçilirken, Halep’ten İttihatçıların adayı Artin Boşgezenyan mebus oldu. Nisan ayında ise Muş, Bitlis ve Maraş mebusları bellirlendi. Muş’tan Keğam Der Garabetyan (Dadrag-Asoğig) çoğunluğun oyları ile mebus seçilirken Bitlis’ten Patrikhanenin adayı Minas Çeraz (Kiraz Efendi), Maraş’tan ise (H)Agop Hırlakyan mebus oldu. Erzurum ve Van mebusları ise ancak Meclis-i Mebusan açıldıktan sonra belirlenebildi. Erzurum’dan Vartkes Serengülyan (Hovhannes) 154 oyla, Oseb Medetyan ise 128 oyla mebus olurken dikkati çeken Karakin Pastırmacıyan (Armen Garo)’ın seçilmemesi oldu. Van’dan ise Vramyan ve Vahan Papazyan (Goms) seçildi. Böylece 3. Dönem Meclis-i Mebusanı’nda 15 Ermeni mebus yer aldı. Bu sayı İTC’nin Ermenilere verdiği sözden bir eksikti.

1914 Meclis-i Mebusan’ı için seçilen mebuslardan beşi; Hallacyan, Zohrab, Der Garabetyan, Boşgezenyan ve Serengülyan üç dönemde de mebusluk yaptılar. Çırakcıyan ile Vramyan 2. Dönem’de de, Papazyan ise 1. Dönem’de de mebusluk yapmışlardı. Yedi Mebus; Tomayan, Çeraz, Medetyan, Hırlakyan, Barsamyan, Nalbantyan ve İhsan Onnik ise II. Meşrutiyet döneminde ilk kez mebus oldular.

II. Meşrutiyet’in 3. Dönem Meclis-i Mebusan’ı yirmi bir aylık bir aranın ardından 14 Mayıs 1914’te açıldı. Savaş Meclisi olma özelliğini de gösteren bu Meclisin çalışmaları fevkalade toplantı süresiyle başladı. Meclis’in açılışında on Ermeni mebus; Stepan Çırakçıyan, Onnik İhsan, Bedros Hallaçyan, Krikor Zohrap, Dikran Barsamyan, Matyos Nalbantyan, Karabet Tomayan, Agop Hırlakyan, Keğam Der Garabetyan ve Artin Boşgezenyan hazır bulundular. Aynı gün yemin ettiler. 18 Mayıs’ta sekiz Ermeni mebusun seçim mazbataları Meclis’e geldi. Stepan Çırakçıyan, İhsan Onnik, Artin Boşgezenyan, Dikran Barsamyan, Matyos Nalbantyan, Karabet Tomayan, Agop Hırlakyan ve Keğam Der Garabetyan’ın mebuslukları onaylandı. İstanbul mebusu seçilen Bedros Hallacyan’ın seçim mazbatası 19 Mayıs’ta, Krikor Zohrap’ınki ise 27 Mayıs’ta okunarak kabul edildi. Aynı gün, yani 27 Mayıs’ta Erzurum mebusu seçilen Vartkes meclise katılarak yemin etti. Vartkes’in mazbatası 1 Haziranda Osep Medetyan’ın 6 Haziran’da, Van mebusları Vahan Papazyan ile Vramyan’ın mazbataları ise ancak 24 Aralık 1914 günü mecliste okunarak kabul edildi. Mebuslukları onaylandığında son ikisi Mecliste değildi. Papazyan’ın mevsim koşulları nedeniyle izin isteği 28 Aralıkta Meclis’te görüşüldüğünde tepki aldı. Muş milletvekilleri bile geldiği halde, özrünün nasıl mazur görebileceği soruldu. Vartkes’in savunusuna karşın encümene gönderilen izin isteği ancak 20 Ocak 1915’te mecliste onaylandı. Vramyan ise Van ve çevresinde baş gösteren olaylar nedeniyle seçmenlerinin kendisinden hükümet ile Ermeni milleti arasında aracılık yapmasını istediğini belirterek izin talep etmişti. İstek üzerine söz alan Vartkes, Vramyan’ın Van’da bulunmasını gerektiren nedenlerin Papazyan’ın da Muş’ta bulunmasını gerektirdiğine işaret etti. Amaçlarının devlete, millete ve Osmanlılığa hizmet olduğunu belirtti. Papazyan’in izin isteği de kabul edildi.

Taşnak liderlerinden olan Vramyan ve Papazyan bir daha meclis toplantılarına katılmadı. 1914 meclisi için Patrikhane’nin adayı olarak Bitlis’ten seçilen Minas Çeraz ise açılış da dahil hiçbir oturumda yer almadı. Ergani Mebusu Stepan Çırakcıyan ile Erzurum Mebusu Osep Medetyan’ın Meclisteki varlıkları ise kimi yasa önerilerine verdikleri oylarla sınırlı kaldı. Van mebuslarından yalnızca Vramyan iki yasanın oylanmasında Meclis’te bulundu. Hem Vramyan hem de Papazyan hiç söz almadı. Papazyan’ın söz almamasında Türkçesinin yetersiz olması da etkili oldu (Minassian, 2005, 163). Buna karşın Artin Boşgezenyan, Krikor Zohrap ve Vartkes Serengülyan 1914 Meclis-i Mebusanı’nın en aktif üyeleri arasında yer aldı. Mecliste daha çok ekonomik ve hukuksal konularda söz alan Ermeni mebuslar, askeri ve toplumsal konularda da seçim çevrelerinin gereksinimlerine işaret etti.

Tablo: 1914 Meclis-i Mebusan’ında Ermeni Mebusların Faaliyetleri

Osmanlı Devleti 1 Kasım 1914’te savaşa girip seferberlik emrini yayınladığında Vramyan ve Papazyan’ın da liderliklerini yaptığı Van Taşnak yönetimi Ermeni gençlerinin askere alınmasını onaylamadı. 16 Nisan 1915’de Taşnak yerel yöneticilerinden İşkhan ve üç arkadaşının öldürülmesi ile ilgili bilgi almak üzere 17 Nisan’da Van Valisi Cevdet Bey’in makamına giden Vramyan tutuklandı (Minassian, 2005, 205-206). Papazyan ise Rusya’daki Ermeni taburlarına katıldı.

Ermeni mebusların devamsızlıkları dolayısıyla Meclis-i Mebusan Başkanlığı Sadrazamlığa başvurarak bilgi talep etti. Sadaretin 28 Kasım 1916 tarihli yazısına göre Vramyan Van İsyanı sırasında (Nisan 1915) Bitlis civarında “telef” olmuştu. Papazyan ise Muş’ta çetelere katılmış ve onları idare ederken “maktul düşmüş”tü. Vramyan ve Papazyan’ın ölüm şekillerine Meclisten tek bir ses yükseldi. Mamuretülaziz Mebusu Mehmet Sait Efendi “Cezalarını çeksinler” diyerek sonlarını onayladı. Onun öfkesini başkan “herhalde bir mebus için iyi bir akıbet değildir” diyerek toparladı. Yine Sadaretin yazısına göre Erzurum Mebusu Vartkes ve İstanbul Mebusu Zohrap Diyarbakır Divan-ı Harb-i Örfisi’nin talebi üzerine Diyarbakır’a giderlerken Çerkez Ahmet ile çetesi efradı tarafından katledilmişler, katilleri de Şam Divan-ı Harb-i Örfisince yargılanarak idam edilmişti. Ayrıca Ergani Mebusu Stepan Çırakcıyan’ın vefat ettiği, Kayseri Mebusu Tomayan’ın ise 1915 toplantı yılından önce ülkeden ayrıldığı ve bir daha geri dönmediği belirlenmişti. Türk kaynaklarında “Kiraz Efendi” olarak anılan Minas Çeraz ise seçimlerden sonra, seferberlikten önce Avrupa’ya gitmiş ve bir daha dönmemişti. 11 Aralık 1916’da Meclis-i Mebusan üyeleri; Çeraz, Zohrab, Vartkes, Papazyan, Vramyan, Stephan ve Tomayan’dan boşalan sandalyelerin doldurulması kararını aldı. Ancak yerlerine seçilen yeni mebuslardan hiçbiri Ermeni değildi.

Böylece 1914’te 15 mebusla yasama çalışmalarına başlayan Ermeniler 8 mebusla; Onnik İhsan, Bedros Hallacyan, Dikran Barsamyan, Matyos Natbantyan, Agop Hırlakyan, Keğam Der Garabetyan, Artin Boşgezenyan, Osep Medetyan ile 1918’e kadar Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda temsil edildiler.