Ermeni Sevk Kararını İhlal Eden Görevlilerin Divan-ı Harp’te Yargılanmaları

Osmanlı hükümeti savaşın olumsuz şartları içinde Ermeni tehcirini yürütürken kafilelerin güvenliklerinin sağlanması konusunda büyük gayret sarf etmiştir. Başta Meclis-i Vükela’da alınan sevk ve iskân kararı olmak üzere, Dâhiliye Nezareti tarafından taşra yöneticilerine gönderilen talimatlarda Ermenilerin can ve mal güvenliği üzerinde önemle durulmuş, gerekli tedbirlerin alınması ve Ermenilere kötü muamelede bulunan jandarma ve memurların derhal azledilerek Divan-ı Harplere teslim edilmesi vurgulanmıştır (BOA. Meclis-i Vükela Mazbatası, Nr. 198/24) (BOA, DH, ŞFR. Nr. 54/9; 54/156, 54/162; 55/292).

Ermeni sevkiyatı sırasında Erzurum-Erzincan arasında 500 kişilik bir kafilenin Kürtlerin saldırısına uğrayarak katledilmesinin haber alınması üzerine Dâhiliye Nezareti’nden Erzurum, Elazığ ve Bitlis vilayetlerine 14 Haziran 1915 tarihinde gönderilen bir talimatta Ermenilerin sevkleri esnasında yollarda muhafaza edilmeleri, hiçbir zaman ahalinin işe karıştırılmaması ve mukateleye (karşılıklı çatışma) meydan verilmemesi, bu amaçla sevk güzergâhlarında tedbir alınması ve Ermenilere karşı katl ve gasba cüret edeceklerin şiddetle cezalandırılması emredilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 54/9, 54/10). 26 Haziran 1915 tarihinde Elazığ vilayetine gönderilen talimatta Ermeni kafilelerine Dersim eşkıyası tarafından saldırıldığı, bu saldırıların önlenmesi ve kafilelerin emniyet içinde sevklerinin sağlanması hususunda derhal tedbir alınması emredilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 54/162). 28 Ağustos 1915 tarihinde Trabzon vilayetine gönderilen talimatta Ermenilere karşı gasp ve yağmada bulunanların şiddetle cezalandırılması(BOA. DH. ŞFR. Nr. 55/266); 29 Ağustos 1915 tarihinde Ankara vilayetine gönderilen talimatta ise, sevk olunsun olunmasın Ermenilerin her türlü tecavüzden korunmaları ve güvenliğin sağlanamadığı mahallerde sevkiyatın ertelenmesi, Ermenilere herhangi bir saldırı olursa ilgili memurların Divan-ı Harplere verilmesi emredilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 55/290). Bazı bölgelerde Ermeni kafilelerinin mallarının gasp edildiği ve saldırılara maruz kaldıkları ve mahalli yöneticilerin görevlerini suiistimal ettiklerinin haber alınması üzerine hükümet, olayları önlemek amacıyla daha radikal tedbirler almaya başlamıştır. Bu konuda hükümet Ermeni sevkiyatının yapıldığı vilayetlere gönderdiği talimatta muhafızsız hiçbir kafilenin yola çıkarılmamasını, muhafız sayılarının artırılmasını ve Ermeni kafilelerine saldırıda bulunanların yakalanarak cezalandırılmasını emretmiştir. Bu çerçevede Tokat Jandarma Komutanına soruşturma açılmış; Aziziye Kaymakamı Hamid Bey’in Ermeni sevki sırasında usulsüz hareketlerinden dolayı görevden alınarak Divan-ı Harbe verilmesine karar verilmiş, Tenos Kaymakamı azledilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/105; 57/116). Urfa bölgesinde kafilelere refakat eden jandarmalar ihmalleri sebebiyle Divan-ı Harbe sevk edilmişlerdir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/309). Urfa’dan Resulayn ve Nusaybin yoluyla sevke tabii tutulan Ermenilere tecavüzlerin önlenmesi amacıyla yol güzergâhı değiştirilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 57/277). 18 Eylül 1915 tarihinde Konya vilayetine gönderilen şifrede Karaman istasyonunda bir jandarmanın Ermeni göçmenleri kırbaçladığının haber alındığı, böyle davranan jandarma ile bu duruma müsamaha gösterenler hakkında tahkikat yapılması ve şiddetle cezalandırılması emredilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/64).

Sevk Kararlarını İhlal Eden Devlet Memurları ve Sivillerin Tespiti ve Yargılanmaları

Yukarıda belirtildiği gibi, Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında istenmeyen bazı olayların cereyan etmesi ve bir kısım görevlilerin hükümetin kararlarına aykırı davranışlarda bulunmaları üzerine, hükümet ülke çapında durumu incelemek ve sorumluları cezalandırmak üzere harekete geçmiştir. Bu amaçla Talat Paşa’nın 28 Eylül 1915 tarihli tezkiresi üzerine, Meclis-i Vükela 30 Eylül 1915 tarihinde soruşturma komisyonları kurulması kararı almıştır. Bu kararda Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında ahaliden bazıları ile bir kısım memurların suiistimalleri ve kanuna aykırı hareketlerinin olduğunun anlaşıldığı, bu sebeple bunları yerinde incelemek ve suçlu görünenlerin Divan-ı Harplere sevk etmek amacıyla Hüdavendigar, Ankara vilayetleri ile İzmit, Karesi, Eskişehir, Karahisar-ı Sahib, Kayseri, Niğde livalarına Temyiz Mahkemesi Reisi Hulusi Bey’in başkanlığında Şuray-ı Devlet azasından Seyyid Haşim ve Jandarma binbaşılarından Galip Beyefendilerden; Adana, Halep ve Suriye vilayetleriyle Maraş, Urfa ve Zor livalarına istinaf Mahkemesi Reisi Asım Bey’in başkanlığında İzmir Jandarma Mıntıka Müfettişi Kaymakam Hüseyin Muhyiddin ve Ankara vilayeti Mülkiye Müfettişi Muhtar Beylerden; Erzurum, Trabzon, Sivas, Elazığ, Diyarbakır ve Bitlis vilayeti ile Canik livasına Bitlis eski valisi Mahzar Bey’in başkanlığında İstanbul Bidayet Müdde-i Umumisi Nihad ile Jandarma binbaşılarından Ali Naki Beylerden üç heyet oluşturulduğu belirtilmektedir (BOA. Meclis-i Vükela Mazbatası Nr. 199/35). Seyyid Haşim Bey’in hastalığı sebebiyle daha sonra yerine Şuray-ı Devlet azası İsmail Hakkı Bey tayin edilmiştir (BOA. DH. ŞHR. Nr. 58/38). Olayları önleme konusunda çok hassas davranan hükümet henüz Meclis-i Vükela kararı çıkmadan muhtemel heyet üyelerine hazırlıklı olmaları konusunda önceden bilgi de vermiştir. Bu konuda Ankara Vilayeti Mülkiye Müfettişi Muhtar Bey ile Bitlis Eski Valisi Mahzar Bey’e önceden yazı yazılmıştır (BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/179; 56/186).

Bu soruşturma heyetlerine verilen talimatta jandarma, polis, amirler ve memurlar hakkında soruşturma yapılması ve yapılacak soruşturma sonucuna göre, suçlu bulunan ve görevlerini suiistimal edenlerin Divan-ı Harplere sevk edilmeleri emredilmiştir (BOA. DH. ŞFR. Nr. 56/267).

Osmanlı devletinde “Divan-ı Harbi Örfi (Sıkıyönetim) Mahkemeleri” (Köksal: 1996) olarak bilinen bu mahkemeler sıkıyönetim ilan edilen bölgelerde devletin iç ve dış güvenliğini ihlal edecek bütün suçlar ile isyan, ihtilal, çetecilik faaliyetleri, savaş sırasında hükümetin yayınlamış olduğu her türlü kanun, emir ve talimat hükümlerine aykırı davrananları yargılamıştır.

Ermenilerin sevk ve iskâna tabi tutulduğu bütün bölgelerde incelemeler yapan bu soruşturma komisyonlarının verdikleri raporlara dayanarak görevini kötüye kullanan birçok görevli azledilmiş ve yargılanmak üzere Divan-ı Harplere sevk edilmiştir. Bu mahkemeler, Mütareke döneminde İtilaf Devletleri’nin baskısı sonucu kurulan mahkemelerden farklı olarak yukarıda belirtilen komisyonların raporlarına dayanarak yargılamada bulunmuşlardır. Dâhiliye Nezareti’nden Hariciye Nezareti’ne gönderilen 19 Şubat 1916, 12 Mart 1916 ve 22 Mayıs 1916 tarihli gizli yazıların ekinde yer alan listelere göre Divan-ı Harplerde yargılananların vilayetlere göre dağılımı şu şekildedir ( BOA. HR. SYS. Nr. 2882/29).

Divan-ı Harplerde yargılanmak üzere tutuklanan 1.673 kişinin içinde asker, polis ve Teşkilat-ı Mahsus’a elemanı sayısı 528 kişidir. Bunların arasında binbaşı, yüzbaşı, üsteğmen, teğmen, jandarma, bölük komutanı, polis komiseri ve polis gibi rütbeli kişiler bulunmaktadır. Ayrıca sıhhiye müdürü, tahsildar, kaymakam, belediye reisi, nahiye müdürü, kâtip, sevk memuru, mal müdürü, tapu memuru, muhtar, telgraf müdürü, nüfus memuru, başkâtip ve Emval-i Metruke Komisyonu reisi gibi 170 kamu görevlisi de yargılanmıştır. Diğer taraftan Ermeni sevkiyatı sırasında gasp ve saldırı olaylarına kalkışan çete mensubu ve halktan da 975 kişi yargılanmak üzere Divan-ı Harplere sevk edilmiştir.

Divan-ı Harplere sevk edilen bu kişiler adam öldürme, Ermenilerin mallarına zarar verme, çalma, zorla para ve eşya alma, rüşvet, yağma ve yankesicilik, Ermeni kızlarıyla izinsiz evlilik ve vazifeyi suiistimal suçlarından yargılanmışlardır.

1916 yılı ortalarına kadar Divan-ı Harplerde yapılan yargılamaların sonucu verilen cezalar ve mahkemelerin safahatı şöyledir:

Yukarıdaki rakamları değerlendirdiğimizde yargılaması devam eden veya henüz hakkında bir işlem tesis edilmeyenler arasında da çeşitli cezalara çarptırılanların sayısının daha da artması muhtemeldir.

İdam Kararlarının İnfazı

Dâhiliye Nezareti’nden Konya vilayetine gönderilen idam cezasına çarptırılanlardan Siroz’lu Ahmed ve arkadaşı Halil’in Ermenileri katl ve eşyalarını gasp suçlarından 4. Ordu Divan-ı Harbinde yargılanmak üzere Konya’ya sevk edildiği firarına meydan verilmemesi ve Cemal Paşa’dan talep olana kadar Konya’da hapsedilmeleri emredilmiş, daha sonra Suriye Divan-ı Harbinde idama mahkûm edilen bu kişiler Şam’da asılmışlardır (BOA. HR. SYS. Nr. 2882/29–25) ( BOA. DH. ŞFR. Nr. 55 A/177) (Erden, 2003, s. 269) .

Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında alınan tedbirlere ve yargılamalara baktığımızda Osmanlı merkezi yönetiminin Ermenilerin can ve mal güvenliklerinin sağlanması konusunda gerekli bütün tedbirleri aldığını, taşrada kanun dışı davranan ve suiistimali görülen devlet görevlileri ile çetecilik yapan vatandaşları cezalandırdığını görmekteyiz. Yok etme veya katliam yapmak amacında olan bir yönetimin can güvenliği, suç işleyen veya ihmali görülen kamu görevlilerinin görevlerinden alınmaları ve cezalandırılmaları konularında bu kadar hassas davranması mümkün müdür?