XIX. Yüzyıl Sonu XX. Yüzyıl Başlarında Maraş ve Zeytun’un Demografik Yapısı İçinde Ermeni Nüfusu

Maraş, Osmanlı Devleti’nde 1867 yılında yapılan idari düzenlemeler sonucunda Halep Vilayeti’ne bağlı bir sancak hâline getirildi. Maraş Sancağı’nın kazaları da şunlardı: Maraş merkez kazası, İslâhiye, Zeytun, Elbistan, Göksun, Andırın, Bulanık, Pazarcık ve Hassa. Daha sonra yapılan idarî düzenlemelerde Maraş’ın konumunda bir değişiklik olmamakla beraber Elbistan, Zeytun, Pazarcık ve Andırın Maraş’a bağlı kazalar olarak belirlendi. Maraş, II. Meşrutiyet’in ilân edilmesinden sonra bağımsız sancak hâline getirildi (Günay, 2007, s. 55).

Zeytun Ermenileri 1906

1526 yılında Maraş şehir merkezinin 51 mahallesinde tamamı Müslüman olan tahminen 7068 kişi yaşamaktaydı (Solak, 2002, s. 30). 1563 yılında Maraş şehrinde 42 mahalle vardı ve şehir merkezinde hiç gayrimüslim yaşamamaktaydı (Yinanç, 1986, s. 20). Aynı yıl Maraş’ta, şehir ve köylerin toplam vergi nüfusu 40135 olarak kaydedilmişti. Bunun %90’ı olan 36088 vergi nüfusu Müslüman, geriye kalan %10’u ise gayrimüslimdir. Bu dönemde Maraş’ta bulunan 829 köyün büyük çoğunluğunda Müslümanlar tek başına ikamet etmekteydi. Bu köylerden sadece 40’ında gayrimüslimler, 11’inde de Müslümanlarla gayrimüslimler beraber yaşamaktaydı. Gayrimüslimlerin büyük çoğunluğu Zeytun nahiyesinde toplanmıştı (Yinanç-Elibüyük, 1988, s. XXXII). XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinde Maraş’ın merkezinde gayrimüslimlerin yaşadığına dair bir kayıt bulunmamakla beraber Zeytun’da 737 hane Ermeni ailesiyle 15 keşiş yaşamaktaydı (Göyünç, 2005, s. 56). 1619 yılında Maraş’a gelen Polonyalı Simeon, bu şehrin civarında 20 Ermeni hanesi bulunduğunu, başka bir seyyah da Maraş’ta 25 Ermeni ailenin olduğunu ifade etmektedir (Simeon, 1999, s. 253). Ancak söz konusu ailelerin şehrin merkezinde mi yoksa yakın köylerinde mi oturduğu konusu tam olarak açık değildir. Zira XVII. asırda Maraş’ı ziyaret eden Evliya Çelebi, şehirde 42 mahalle ile 10 bin kişilik, tamamı Türkmenlerden oluşan bir nüfustan bahsetmektedir (Evliya Çelebi, 1985, s. 46).

Osmanlı Devleti’nde toprak yazımı ya da vergi nüfusunun belirlenmesi esas alınmadan ilk resmî nüfus sayımı 1831 yılında yapıldı. Bu nüfus sayımının amacı askerlik ve vergi mükelleflerinin tespit edilmesiydi (Eryılmaz, 1988, s. 69-91). Osmanlı Devleti’nin ilk nüfus sayımı Maraş’ta yapılmadı. Ancak, 1835 yılında Maraş’ı ziyaret eden Fransız seyyah Charles Texier, şehirde üçte biri Ermeni olmak üzere 6000 kişilik nüfustan söz ederek bir fikir vermektedir (Texier, 2002, s. 109).

1850 yılında, Maraş’taki 38 mahalleden beşinde sadece Müslümanlar yaşıyorken geriye kalan 33’ünde Müslümanlarla gayrimüslimler birlikte yaşamaktaydı. Bu tarihte Maraş şehir merkezinde yer alan toplam 3655 hanenin 2212’si Müslümanlara, 1420’si Hıristiyanlara, 23’ü de Yahudilere aittir. 1850 yılında Maraş’a bağlı 257 köyden 191’inde sadece Müslümanlar, 66’sında da Müslümanlarla gayrimüslimler birlikte yaşamaktaydı. Aynı yıl Maraş’ın tahmini toplam nüfusu 62110 iken 50600 kişi civarında olan Müslümanlar şehrin toplam nüfusunun %81’ini oluşturuyordu. 11510 kişi civarında nüfusu olan gayrimüslimlerin toplam nüfusa oranları %19 idi (Doğan, 1999, s. 176-179). Maraş şehir merkezinin nüfusu, 1856 tarihli bir belgeye göre daha gerçekçi olarak belirlenebilmektedir. Buna göre 1856 yılında Maraş şehir merkezinde 6797 Müslüman ve 4623 Hıristiyan yaşamaktaydı (BOA. A.MKT. UM., 240/14). 1868 tarihli bir belgeden ise, Maraş’ta bulunan 38 mahallenin sakinlerinin sayılarını ve dinî dağılımlarını tespit etmek mümkündür. Bu belgeye göre Maraş’ın merkezinde bulunan 1984 Müslüman hanesinde 7007 kişi yaşarken 1402 hanede 4926 Ermeni ve 23 hanede 77 Yahudi yaşamakta olup toplam 3409 hanede 12010 kişi oturuyordu (BOA. Y. E. E., 37/37). 1890 yılında Maraş’ta Müslümanlar, 36794 kişi ile nüfusun %70’ini, Hıristiyanlar 15315 kişi ile nüfusun yaklaşık %29’unu ve Yahudiler 182 kişi ile nüfusun %1’den daha az bir bölümünü oluşturmaktaydı (SVH, 1890, s. 248). 1890 yılı için Fransız coğrafyacı Cuinet tarafından ortaya konan verilere göre, şehirde Müslümanlar %74, Hıristiyanlar %26 oranında nüfusa sahipti (Cuinet, 2001, s. 94-100).

1894 yılında Maraş Sancağı’nın toplam nüfusu 144772 idi. Bunun 114994’ü Müslüman, 29778’i gayrimüslimdi (Öztürk, 2006, s.777). Maraş’ta Müslümanların 37648 kişiyle, Ermeni-Protestan ve Katolik cemaatlerine mensup Ermenilerin toplamı olan 15246 kişiye karşılık %70’lik bir çoğunluğu vardı. Maraş’ta erkeklerin üçte biri, Zeytun Kazası’nda altıda biri okuma yazma biliyordu (SVH, 1894, s. 271-273). Buna göre Maraş’ta yaşayan 9541, Zeytun’da oturan 1240 erkek okur yazardı. Ancak, bu erkeklerin ne kadarının Müslüman, ne kadarının gayrimüslim olduğu konusu açık değildir.

1898 yılında Maraş Kazası’nın nüfusu yaklaşık 4000 kişi daha artarak 56049’a ulaştı. Bunun 39968’ini Müslümanlar, 3283’ünü Katolikler, 9324’ünü Ermeniler, 2894’ünü Protestanlar ve 580’ini diğerleri oluşturuyordu. Buna göre Maraş’ta %70 Müslüman, %5.9 Katolik, %16.9 Ermeni, %5.3 Protestan ve %2 Yahudi ve yabancı yaşamaktaydı. Bu kayıtlar Müslüman ve gayrimüslim nüfusun doğal seyrinde arttığını ortaya koyar. 1898 yılında Elbistan Kazası’nda; 40490 Müslüman, 328 Katolik, 967 Ermeni ve 325 Protestan yaşamaktaydı. Aynı yıl için Zeytun Kazası’nın nüfusu şu şekildeydi: 8075 Müslüman, 408 Katolik, 8597 Ermeni, 250 Protestan (SVH, 1898, s. 306-311).

1899 yılında Maraş Kazası’nın nüfusunda herhangi bir değişiklik kaydedilmemekle beraber Elbistan ve Zeytun kazalarında bir önceki yıla göre küçük denilebilecek farklılıklar vardır. Zeytun’da yaşayan Katoliklerin sayısında %57 oranında bir azalma söz konusudur (SVH, 1899, s. 327-333). Maraş ya da Elbistan’da böyle bir durum ya da Katoliklerin sayısında herhangi bir artış gözlenmemektedir. Kayıtlar mezhep değiştirme ihtimallerinin de olmadığını gösterdiğinden Zeytun’da yaşayan Katolikler yurt dışına ya da başka şehirlere gitmiş olabilirler.

1900 yılında da Maraş şehir merkezinde nüfus artışı devam etmiş ve 58219 olarak kaydedilmiştir. Bu kayıtlarda dikkat çeken en önemli konu Maraş’ta Katolik nüfusun %29 oranında artış göstermesidir. Zeytun’da da Katolik kadınların sayısı 100 kişi birden artmıştır. Protestanların sayısı 71 kişi artarken Ermenilerin sayısı 92 kişi azalmıştır (SVH, 1900, s. 343-349). Bu durum bazı Ermenilerin Protestan ya da Katolik mezheplerine geçmiş olabileceklerini göstermektedir. Maraş’taki Katolik nüfusun artışı Zeytun’da 1899 kayıtlarında Katolik Ermenilerin sayılarının azalması ile de ilgili olmalıdır. Zira Zeytun Ermenileri Maraş’a göç ettikleri hâlde 1899 kayıtlarında yer almamış görünmektedirler. Öte yandan Zeytun’da yaşayan Katolik kadınların tekrar kaydedilmesi onların mevsimlik işçi olarak başka yerlere gitmiş olabileceklerini göstermektedir. (Sykes, 2000, s. 71). 1900 yılında çıkarılan salnamede daha önceki salnamelerde “yabancı” olarak kaydedilen başka devlet vatandaşlarına yer verilmemesi ve ilk defa Rum Ortodoksların Maraş nüfusunda yer alması diğer önemli ayrıntılardır.

1901 yılında Maraş’ın toplam nüfusu 59112, Zeytun’un toplam nüfusu 16224 olarak yazılmıştır (SVH, 1901, s. 361, 367). 1902 yılında Zeytun için tutulan Osmanlı kayıtları bir önceki kayıtlarla aynıdır. Ancak Ermeni kaynaklarıyla Osmanlı verileri arasında çok büyük fark olduğu tespit edilmiştir. Ermeni kaynakları; Maraş’ta 37500, Zeytun’da 18500 Ermeni’nin yaşadığı iddiasında bulunurken Müslüman nüfustan hiç söz etmemektedir (Marashlian, 1991, s. 98-99). 1902 yılında Maraş’ın nüfusu Osmanlı kayıtlarına göre şu şekildedir (SVH, 1902, s. 370): 43728 Müslüman, 4135 Katolik, 9270 Ermeni, 2922 Protestan, 211 Yahudi, 20 yabancı, 5 Rum Ortodoks.

1905 yılında Maraş için tutulan nüfus kayıtlarında öncekilere göre önemli değişiklikler vardır. Daha önceki kayıtlarda Ortodoks oldukları görülen ve sayıları beş olan Rumlar mezhep değiştirerek Katolik olmuşlar ve sayıları da altıya çıkmıştır. Öte yandan daha önceki kayıtlarda bulunmadığı hâlde Latin adı ile yeni bir topluluk nüfus tutanaklarında yer almıştır. Şehre yerleşen yabancı sayısındaki büyük artış da eklendiğinde şehrin nüfusu bir öncekine göre %4.6 artmıştır. Aynı yıl Zeytun’un içinde 8000 kişinin yaşadığı İngiliz seyyah Mark Sykes tarafından da ifade edilmektedir (Sykes, 2000, s. 74). 1905 yılında Maraş’ın nüfus yapısı şu şekilde kaydedilmiştir (SVH, 1905, s. 469): 46575 Müslüman, 11180 Ermeni, 3567 Katolik, 4057 Protestan, 213 Yahudi, 1510 Yabancı, 6 Rum Katolik, 884 Latin.

1908 yılında Maraş ve Zeytun’un nüfus dağılımında 1905 yılında tutulan kayıtlarla bir fark yoktur (SVH, 1908, s. 469, 478). 1914 yılında Maraş’ta; 50356 Müslüman, 13260 Ermeni, 11 Rum Ortodoks, 151 Yahudi yaşamaktaydı. Aynı yıl Zeytun’da; 8069 Müslüman, 10050 Ermeni kaydedilmiştir (Shaw, 1980, s. 204). Shaw’ın yayınladığı bu istatistiklerde yer verilmeyen Katolik ve Protestan Ermenilerin sayısı Karpat’ın çalışmasında mevcuttur. Buna göre Maraş’ta 3808, Zeytun’da 182 Katolik Ermeni yaşıyorken Maraş’taki Ermeni Protestanların sayısı 4972, Zeytun’daki Ermeni Protestanların sayısı 486 idi. Söz konusu kayıtlar 1908 yılındakilerle uyumlu görünmektedir. Aynı şekilde şehirde Ermeni nüfus artarken Müslümanlar azalmışlardır. Bu duruma etki eden en önemli faktör Müslüman erkeklerin askere gitmeleridir.

Bazı Ermeni yazarları 1913-1914 yıllarında Maraş’ta yaşayan Ermenilerin sayısını 32844 olarak vermektedir (Kévorkian&Paboudjian, 1992, s. 58). Shaw ve Karpat tarafından Maraş’ta tespit edilen toplam Ermeni nüfusu 22040’tır. Burada, Osmanlı kayıtlarıyla çok ciddi fark olduğu görülmektedir. Aynı kaynak Zeytun Kazası’nda 22456 Ermeni yaşadığını belirtmekte ve hem burada hem de Maraş’ta yaşayan Müslümanları görmezden gelmektedir. Shaw ve Karpat’ın Osmanlı kaynaklarını esas alarak verdikleri Ermeni nüfusu bu sayının yarısından da azdır. Öte yandan Ermeni yazarlarca Müslüman nüfus göz ardı edilmektedir. Nüfus hareketleri göz önüne alındığında Maraş’taki Ermeni nüfus en kalabalık oldukları dönemde bile %21 ile %23 arasında olmuştur ki bazı Batılı yazarlar Maraş, Niğde, Kayseri ve Adana’yı da içine alan daha geniş bir coğrafyada Hıristiyan nüfusun %24-29 arasında olduğu görüşündedir (Panzac, 1997, s. 135).