Van Gölü Çevresinde Ermeni Nüfusu Hakkında Tespitler

Ermenilerin Van Gölü çevresindeki siyasî varlığı ile ilgili ilk bilgilere 9. yüzyılın ilk yarısından itibaren rastlanmaktadır. Bu yüzyılın ilk yarısında bölgede hâkim unsur Abbasîler olmasına rağmen, Abbasî-Bizans ve Abbasî-Ermeni prensleri mücadelesi görülür (Yıldız, 1980, s. 154).

Vanlı Ermeni Kadınlar

Van bölgesindeki Ermeni hanedanları, 9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, hâkim devletlere bağlı olarak yarı bağımsız bir şekilde yaşamışlardır. 10. yüzyılın başlarında Sacoğlu hanedanından Emir Yusuf, Van ve Vastan’daki Grigoryan Ardzeruni hanedanını Bagrat hanedanı aleyhine destekleyerek, Gagık (Gagik)’a (904-936) Van Gölü doğusunda kendisine bağlı bir Ardzeruni Krallığı kurdurmuştur.

Van bölgesi 10. yüzyılda Sacoğlu (Sacid) Hanedanı, Ardzurini hanedanından Vaspurakan Ermeni Prensliği, Mervaniler ve Bizanslıların hâkimiyetinde kalmıştır. Türklerin akınları başlayınca Vaspurakan prensi Senekerim, Bizans imparatoru II. Basilizus ile anlaşarak Van’ı Bizans’a terk etmiş ve yaklaşık 14.000 Ermeni ile birlikte kendisine tahsis edilen Sivas ve Kayseri’ye gitmiştir. Böylece Van’daki Vaspurakan Ermeni Prensliği’ne son verilmiştir. Van’ı işgal eden Bizanslılar, civardaki Ermenilerin bir kısmını 1030 yılında Urfa’ya yerleştirmiştir.

Ermeni tarihçi Mateos bu tehcir olayını şöyle anlatır:

İktidarsız ve kadınlaşmış iğrenç Rum milleti Ermenistan’ın en cesur evlatlarını yurtlarından koparıp dağıttılar, milletimizi tahrip edip, Türklerin istilasını kolaylaştırdılar
(Süslü, 1995, s. 79).

Bizanslılar, Ermeniler ile aralarında mezhep farklılığından dolayı bunlara kin ve nefret duymuşlardır. Bölgeye girdikten sonra Ermeni halka zulmetmiş, ordularını dağıtmış, kumandanlarını ve dinî reislerini bölge dışına sürmüşlerdir (Uras, 1987, s. 76-77). Selçukluların Anadolu’yu fetih ve yurt tutma faaliyetlerine başladıkları sırada Van Gölü çevresinde hiçbir Ermeni siyasal gücü kalmamıştı.

11. yüzyılın ikinci yarısından sonra bölgede Türk hakimiyeti tesis edilmiştir. Selçukluların ardından 12. yüzyılda Ahlatşahlar bölgeye hâkim olmuşlardır. 13. yüzyılın başlarından sonra Van Gölü çevresi sırasıyla Eyyûbîler, Harzemşahlar, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safevilerin idaresinde kalmıştır. 1534 ve 1548 seferlerinin sonucunda Van, Adilcevaz, Ahlat ve Erciş Osmanlı hakimiyetine girmiştir.

Türk hâkimiyetine giriş sürecinde, bölgedeki Ermeniler bazen Bizans askerleriyle ittifak yaparak Türklere karşı, bazen de Bizans’ın kendilerine uyguladığı baskılar sebebiyle Türklerle birlikte hareket ederek Bizanslılara karşı savaşmışlardır. Türk hâkimiyetinin kesin olarak sağlanmasından sonra ise, Türklerin hoşgörülü ve adaletli yönetim anlayışından faydalanma yoluna gitmişlerdir (Süslü, 1990, s. 5; Sevim, 1983). Bu durum Osmanlılar döneminde de devam etmiştir. Van Gölü ve çevresinde neredeyse yok olma durumuna gelen Ermeniler, Türklerin bölgede hâkim unsur olması üzerine millî ve dinî benliklerini koruyarak yok olmaktan kurtulmuşlardır.

1548 yılında kurulan Van beylerbeyliğinin sancak sayısı, Osmanlı-Safevi siyasi münasebetlerinin seyrine göre şekillenmiştir. 16-18. yüzyıllarda eyaletin sancak sayısı, 13-34 arasında değişmiştir. Van, Adilcevaz, Bitlis, Erciş, Muş, Hakkâri, Mahmûdî, Hizan, Bargiri, Kârkâr, Şırvî, Kisan, Espayrid, Kotur ve Ağakis bu hareketlilikten en az etkilenen sancaklardır (Kılıç, 2001, s. 189-210).

Evliya Çelebi’ye göre 16-17. yüzyıllarda Van Gölü çevresindeki gayrimüslim nüfus tamamen Ermenilerden oluşmaktaydı. Van ve Bitlis şehirlerinde ise gayrimüslim unsur olarak sadece Ermeniler yaşamakta, Rûm, Yahudi, Frenk ve Kıptî’ye rastlanmamaktaydı (Evliya Çelebi, 1719-1720, vr. 224/b, 257/a). Evliya Çelebi’nin çağdaşı Tavernier ve 19. yüzyılın sonlarında Van şehrini ziyaret eden Lynch’in tespitleri de bu yöndedir (Tavernier, 1682, s. 307; Lynch, 1901, s. 412).

1537-1637 Döneminde Van Gölü çevresindeki şehirlerde yaşayan Ermeni nüfusu tabloda görülmektedir.

1611 yılında bütün Van Eyaleti için yazılan 23.000 nefer Ermeni nüfusunun yaklaşık yarısı Van Gölü çevresinde değildir. Göle kıyısı bulunan Van, Bitlis, Erciş, Adilcavaz ve Bargiri sancaklarında yaşayan toplam Ermeni nüfus, yaklaşık 42.000 civarındadır. Geri kalan nüfus, Van Gölü’ne kıyısı olmayan hatta bugün sınırlarımız dışında kalan yerlerde yaşıyordu. Mesela Kotur Sancağı bugün İran sınırları içerisindedir. Van Gölü’ne kıyısı olmayan Muş Sancağı’nda ise 2.281 Ermeni nüfusuna karşılık 6.134 Müslüman yaşamaktaydı (Süslü, 1990, s. 109).

Van Gölü çevresinde yaşayan yaklaşık 42.000 Ermeni’nin en az yarısının Van, Bitlis, Vastan, Ahlat, Adilcevaz, Erciş ve Bargiri şehirlerinde toplandığını söylemek mümkündür. Van şehrinde yaklaşık 10.000, Bitlis’de 4.000-5.000, Vastan’da 2.500, Adilcevaz’da 1.500, Ahlat’ta 1.000 civarında Ermeni nüfusu vardır. Akdamar Adası’nda bir miktar Ermeni’nin yaşadığı da bilinmektedir.

Ermeni nüfusun Türk-Müslüman nüfus karşısındaki oranı konusunda şunlar söylenebilir: 17. yüzyılın ortalarında Van sancağında 85.000 müslüman yaşamakta, bunun 33.000’i şehir merkezinde oturmaktaydı. Van şehrindeki Ermeni nüfus ise 11.000 civarındaydı. Van ve Adilcevaz sancaklarında 16-17. yüzyıllardaki oransal dağılım ise % 80 Türk-Müslüman’a karşılık % 20 Ermeni şeklindeydi.

Çift süren Ermeniler, Van 1881

Van ve çevresindeki Ermeni nüfusu 19. yüzyılın sonlarına doğru nispeten artmıştır. Bunun sebebi, 1882 yılından sonra siyasî bir varlık temini için Kafkasya’dan getirilen Ermeni muhacirlerin gizlice Van’a yerleştirilmesiydi (Süleyman Sabri Paşa, 1928, s. 92).

1914 yılı resmî istatistiğine göre, Bitlis vilayetinde 117.492, Van vilayetinde ise 67.792 Ermeni yaşamaktaydı. Aynı istatistiğe göre Bitlis vilayetinde 309.999, Van vilayetinde ise 179.380 müslüman nüfus bulunmaktaydı (Süslü, 1995, s. 114-115). Buna göre 1914 yılında Van Gölü çevresindeki 674.663 genel nüfusun 185.284’ü Ermenilere, 489.379’u ise Türk-Müslümanlara aitti. Türk-Müslüman nüfusun oranı % 72.5, Ermeni nüfusun oranı ise % 27.5’ti. Bu rakamlar 16-17. yüzyıldaki tespitleri teyit etmektedir.

Van Gölü çevresindeki Ermeni nüfus şehir ve kasabalarda yoğunlaşmıştı. Bunun en önemli sebebi şehir ve kasabalardaki müstahkem kalelerin emniyet içinde yaşamaya elverişli bulunması, sanat ve ticaret imkânlarının daha fazla olmasıdır (Göyünç, 1983, s. 49).

Van Gölü çevresindeki nüfusu etkileyen en önemli unsur, Osmanlı-Safevi mücadelesidir. Bu mücadele Van Gölü çevresindeki yerleşim yerlerinde yaşayan Türk-Müslüman nüfusun aleyhine olmuş, büyük oranda nüfus ya yer değiştirmiş ya da Safevilerin kıyımına uğramıştır. Müslüman nüfusa yönelik bu fizikî baskıların Ermeni nüfusa da yapıldığına dair hiçbir bilgi ve emare yoktur. Bölgede yaşanan bu istikrarsız siyasi ortamdan Ermeni nüfus da bir miktar etkilenmiş olabilir. Ancak ciddi bir Ermeni nüfusun bölgeden ayrılması veya katledilmeleri gibi bir durum yaşanmamıştır.

Türk-Müslüman halka belli sürelerde getirilen vergi muafiyetleri sebebiyle yapılan tahrirlerde, öşür verebilecek kudrette olanlar defterlere kaydedilmiştir. Müslüman vakıf görevlileri, kale görevlileri ve tımarlı sipahileri de Müslüman nüfusa ilave etmek gerekir. Van Gölü çevresinin iskân ve nüfus durumunun, bölgede yaşanan siyasî ortam ve buna göre şekillenen iktisadi şartlar dikkate alınarak değerlendirilmesi şarttır.

1535 yılının Aralık ayında Bitlis hâkimi Emir Şemseddin, Safevi Devleti’ne iltica ederken aile efradı ile birlikte Rojiki aşiretine mensup aşiret halkının yaklaşık 400 hanesini de beraberinde Nahcivan’a götürmüştür. 1578 Osmanlı-Safevi harpleri sırasında Şeref Han ve bu nüfus Bitlis’e geri dönmüştür (Kılıç, 1997, s. 73-74; BOA, MD 32, 185). Bargiri bölgesinde etkin bir aşiret olan Dünbli (Donbalı) Aşireti reisi Mansur Bey de, Şeref Han gibi Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirerek aşireti halkıyla aynı yıl Bargiri’ye gelmiştir (Kütükoğlu, 1962, s. 65-66). Bitlis’le ilgili mufassal defterler Şeref Han ailesinin bölgede olmadığı zamanlara aittir. Bu sebeple Bitlis Sancağı’nda yaşayan Müslüman nüfusun ne kadar olduğu konusundaki en gerçekçi rakamlar ancak 1578 yılından sonra yapılmış olan bir tahririn sonuçları ile mümkün olabilecekti ki, böyle bir defterden maalesef mahrumuz. Bitlis şehrinde Ermenilere ait olan mahalle sayısı 1540’da 16 iken, 1655’de 11’e düşmüş; Müslüman mahalle sayısı ise 1540’da 11 iken 1655 tarihinde 17’ye yükselmiştir. Bu durum, şehrin nüfus hareketinin Türk-Müslüman nüfusu lehine geliştiğini göstermektedir (TKGMA, Kuyud-ı Kadime 109, vr. 2b/9b; Altunay, 1994, s. 34; Evliya Çelebi 3-4, vr. 224/b).

Safevi hükümdarı Şah Tahmasb 1552 yılında Ahlat’ı muhasara ederek Türk-Müslüman halkın neredeyse tamamını öldürerek kaleyi yıkmıştır. Bu yıkımın izlerini dört yıl sonra yapılan tahrirde görmek mümkündür. Zira 1540 yılında Ahlat şehrinde 500 civarında Ermeni, 800 civarında (muaflar hariç) Müslüman yaşamakta (TKGMA, Kuyud-ı Kadime 109, vr. 91/b), yani Müslümanların % 60 üstünlüğü söz konusu iken, Safevi istilası nedeniyle bu oran 1556 yılında neredeyse tersine dönmüştür.

Şehzade Bayezid’in İran’a ilticası sırasında da Van Gölü çevresindeki aşiret halkları ve Kanunî yönetiminden memnun olmayan bazı zümreler guruplar halinde İran tarafına geçerek Bayezid kuvvetlerine katılmışlardır (BOA, MD 3, 1039). İran’dan gelen Şiî halifelerin halkı ikna ederek toplu halde İran’a göçe yönlendirmeleri de Van Gölü çevresindeki Türk-Müslüman nüfusun azalmasında etkili olmuştur (Kütükoğlu, 1962, s. 7; BOA, MD 3, 1422, 409/1221; MD 4, 1175). İran ile münasebette oldukları gerekçesiyle suçlu bulunanların çoğu bölge dışına sürgün edilmiştir (Kütükoğlu, 1962, s. 9; BOA, MD 40, 246/568). Halidî aşireti gibi bazı aşiretlerin toplu halde İran tarafına geçtikleri de oluyordu (BOA, MD 26, 29/78).

Bölgede siyasi istikrarın sağlanmasından sonra yeni bir hareketlilik yaşanmıştır. Mesela 1552 felaketinden sonra Adilcevaz ve Ahlat’ta yapılan tahrir sonuçlarına göre toplam köy sayısı 104 iken, 1605 tarihinde sadece dirlik sahibine bırakılan köy sayısı 160’a yükselmiştir. Köylerin yeniden ihyasında, buralara Müslüman nüfus iskan edilmesinin rol oynadığı kuşkusuzdur (Kılıç, 1999, s. 147).