Türk Tarih Ders Kitaplarında Ermeniler: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşuna Kadar

Türkiye’deki Tarih Ders kitaplarında Ermenilerden ilk defa 10.-13. yüzyıllar arasındaki konuların ele alındığı bölümde bahsedilmektedir. Büyük Selçuklular konusunun ele alındığı bu bölümde Ermeniler için “Ermeni kuvvetleri” ifadelerinin kullanıldığı görülmektedir (9. Sınıf, 2014, s.146). Ermeni Tarih ders kitaplarında ise Ermenilerin Türklerle ilk karşılaşmaları talihsizlik olarak nitelenmiş ve Türkler için, çoğunlukla “istilacı, vahşi, barbar, yok eden, acımasız” gibi olumsuz sıfatlar kullanılmıştır (7. Sınıf, 2009; 125).

Türk Tarih ders kitaplarında Ermenilerin, Türklerin Anadolu’yu fethinden önce de bölgede olduklarından bahsedilerek burada Ermeni prensliklerinin mevcudiyetine işaret edilirken, yine herhangi bir olumsuz imge ya da stereotipin kullanılmadığını aşağıdaki paragrafta görmek mümkündür:

Türklerin fethinden önce Anadolu, yıllarca devam eden Sasani-Bizans savaşları yüzünden harabeye dönmüştü. Uzun süren bu savaşlar bölgede yaşayan nüfusun azalmasına neden olmuş, can güvenliği nedeniyle göç eden insanlar şehirlerde toplanmıştı. XI. yüzyılda Anadolu’da Rum, Ermeni ve Süryani gibi kavimler yaşamaktaydı. Bizans İmparatorluğu’nun Anadolu’daki otoritesi zamanla zayıfladı, Anadolu’nun doğusunda Ermeni ve Gürcü prenslikleri kuruldu. Kendilerine yurt arayan Oğuzlar için Anadolu’nun bu karışık siyasi durumu yerleşmeye oldukça elverişliydi. Bu elverişli şartları değerlendiren Türkler, Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun farklı bölgelerinde devletler kurmaya başladılar.

(9 Sınıf, 2014; 166-167).

Türk Tarih ders kitaplarında Ermenilerden bahsedilen bir diğer bölüm de “Danişmentliler” başlığı altında olmuştur. Burada Türklerin Ermenilerle savaştığı bilgileri yine oldukça objektif tanımlamalar kullanılarak şöyle verilmiştir. “Emir Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu Muhammed, Ermenilerle, Bizans İmparatorluğu’yla ve Haçlılarla savaştı.” (9 Sınıf, 2014; 167).

“Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yükselme Dönemi” başlıklı bölümde Ermenilerin sosyal ve ticari hayattaki yerleri tarafsız bir gözlemle sunulmuştur: “Alâeddin Keykubad Döneminde Sivas hızla gelişti. Ünlü seyyah Marco Polo’ya göre; bölgeye yerleşen göçer Türkmenler dışında her kavim ve dinden tüccarlar ve sanatkârlar şehre yerleşti. Şehirde çok sayıda Ermeni ve Rum gibi değişik milletlerden insanlar da bulunmaktaydı. Bunlar, şehirde yaşayan Müslümanlar gibi ticaret ve zanaatla uğraşırlar; halı, ipekli kumaş dokurlardı. Şehrin sosyal ve ekonomik gelişimi üzerinde esnaf örgütleri ve tasavvuf cemaatler etkiliydiler.”(9. Sınıf, 2014; 177). Oysa aynı dönemler Ermeni Tarih ders kitaplarında “Selçuklu Türklerinin İstilası” başlığıyla verilmiştir. Ermeni tarih ders kitaplarında Türklerin “istilacı” olarak nitelenmesine karşılık, Türk tarih ders kitapları Ermeniler için herhangi bir olumsuz ifade kullanmaz (7. Sınıf, 2009, s.125).

“Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi” başlıklı bölümde Ermenilerle yapılan savaşa kısa atıf yapılırken, herhangi bir olumsuz ifadeye ve kavrama rastlanmaz: “II. Kılıç Arslan’ın ölümü üzerine I. Gıyaseddin Keyhüsrev hükümdar oldu. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, kardeşi II. Rükneddin Süleyman Şah’la yaptığı mücadelede başarılı olamadı ve tahtı bırakmak zorunda kaldı (1196). II. Rükneddin Süleyman Şah, Türk birliğini yeniden kurmaya çalıştı. Ermenilerle savaştı, Erzurum’u alarak Saltuklulara son verdi (1202).” (9 Sınıf, 201; 178).

Türk Tarih ders kitaplarında İzzeddin Keykavus Döneminin ele alındığı bölümde de Ermenilerin vergiye bağlandığı ifade edilirken ötekileştirici herhangi bir terim kullanılmamıştır: “I.Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra devletin başına I. İzzeddin Keykavus geçti. Kardeşlerinin isyanını bastırdı. 1214 yılında Sinop’u fethetti, Trabzon İmparatoru’nu ve Çukurova’daki Ermenileri vergiye bağladı.” (9 Sınıf, 2014; 179).

Ders kitabının “Kültür ve Medeniyet” başlıklı bölümünde “Türk-İslam devletlerinde daha önce oluşturulmuş olan memuriyetler aynı şekilde devam ettirildi. Bizans İmparatorluğu ve Ermeni sınırlarındaki “uc” denilen bölgeleri ise beyler yönetirdi.” (9 Sınıf, 2014; 181) ifadelerinde görüldüğü üzere, söz konusu unsuru dışlayıcı veya incitici herhangi bir yaklaşım yoktur.

Türk tarih ders kitaplarında bazı bölümlerde Ermenilere dair pasajlarda olumlu nitelemelerin dahi kullanıldığını söylemek mümkündür. Bu yönüyle “Selçuklular Döneminde Konya” başlıklı bölümde Ermenilerin bölgenin yerli kavimleri arasında yer aldığı, Türk-Ermeni ilişkileri başlıklı paragrafa ise Türk toplumunun Ermenileri Bizans baskısından kurtardığı ve toplumsal alanda Ermenilerin önemli gelişme gösterdikleri (9 Sınıf, 2014; 182) üzerinde durulur.

Türk-Ermeni ilişkileri: Türkler Anadolu’ya geldiklerinde Süryani, Rum ve Ermeni halklarıyla karşılaştılar. Türkler yönetimi altındaki bu topluluklara hoşgörülü davrandılar. Selçuklu egemenliğinde Ermeniler, Kayseri, Malatya, Sivas ve Niksar’da Ermeni Piskoposların önderliğinde kilise toplantıları düzenlemişler, zaman zaman sultanlardan da yardım görmüşlerdir. Ermeniler Selçuklu Devleti idaresinde de görevler almışlardır. Mesela, Sinop donanmasının başına Hayton adında bir Ermeni getirilmiştir. Selçuklu Döneminde Anadolu’daki nüfusları kesin olarak bilinmeyen Ermeniler, kasaba ve köylerde ticaret, ve çeşitli sanat dallarıyla uğraştılar. Selçuklu idaresindeki Ermeniler, Bizans baskısından kurtuldular, dinî hayatlarını özgürce yaşadılar, siyasi ve iktisadi açıdan önemli gelişmeler gösterdiler.

(9 Sınıf 2014; 183)

9. Sınıf Tarih ders kitabında Ermenilerin Moğol hakimiyetine girişi, herhangi bir olumsuz tanımlama kullanılmadan belirtilmiştir:

Kösedağ yenilgisinden sonra Türkiye Selçuklu Devleti Moğollara yıllık vergi vermek şartıyla barış antlaşması imzaladı. Böylece Türkiye Selçukluları Moğol hâkimiyetine resmen girmiş oldu. Selçuklulara bağlı olan Çukurova Ermenileri ve Trabzon İmparatorluğu da Moğollara bağlandılar.

(9 Sınıf, 2014; 192).

Sonuç olarak Türkiye’de 2014-2015 yılı eğitim öğretim yılında okutulmakta olan tarih ders kitaplarına genel olarak bakıldığında, Ermenistan’daki tarih ders kitaplarına oranla olumlu ve objektif imge ve stereotiplerin kullanıldığını söylemek mümkündür. Özellikle Ermeni tarih ders kitaplarında 1915 Olaylarının ele alındığı bölümlerde kullanılan nefret içeren ve ayrımcı söylemlerden farklı olarak Türk tarih ders kitaplarında “Ermeni kuvvetleri, Ermeni kavimleri” gibi daha nesnel tanımlamaların kullanıldığı görülmektedir. Ermeniler, sosyal, ekonomik ve sanatsal alanlarda Türklere ve topluma katkı sağlayan, diğer topluluklara oranla Türklerin yönetiminde yaşamayı tercih eden, Bizans baskısından kurtulmak için Türklere sığınan bir halk olarak sunlmaktadır (9 Sınıf 2014; 183). Ermeni tarih ders kitaplarında Osmanlı öncesi dönemin Ermenilerinin tanımlanmasında mağduriyet stereotipi ve kahramanlık imgeleri ön plana çıkarılmışken (7. Sınıf, 2009, s.125), Türk tarih ders kitaplarında bu stereotiplere yer verilmediği açıkça görülür.