Sivaslı Mkhitar ve Mkhitaristlerin Ermeni Kimliğine Katkıları

Ermeni milliyetçiliğinin doğuşunda, Katolik bir rahip olan Sivaslı Mkhitar (1676-1749) ve onun öğrencilerinin rolleri büyüktür. Asıl adı Manuk olan Mkhitar, 7 Şubat 1676 tarihinde Sivas’ta dünyaya gelmiştir. Henüz beş yaşındayken okuma yazmayı öğrenmiş, dokuz-on yaşında ise Surp Nişan Manastırı’nda eğitime başlamıştır. 1691’de eğitimini tamamlayan Manuk on dört on beş yaşlarında keşiş, on dokuz yaşında ise rahip oldu. Manuk 1691 yılında “rahatlatan, teselli eden” anlamına gelen “Mkhitar-Mığitar” adını aldı. Ardından manastıra girmek üzere Eçmiyazin’e gitti. Yaygın bir geri kalmışlık içinde olduğunu düşündüğü Ermenilerin kültürel seviyesinin yükseltilmesi gerektiğini savunmaya başladı.

Mkhitar bu düşünceler içinde, 1700 yılında İstanbul’a gitti. Burada yapmayı planladığı ilk şey, bir okul açarak Ermeni halkını aydınlatmak oldu. 8 Eylül 1701 tarihinde yaklaşık on on beş öğrencisi ile birlikte, Ermeni milletinin fikrî ve dinî alanda uyandırılması için “Mkhitaryan Birliği”ni kurdu (Dabağyan, 2006, s. 474-475; Göyünç, 1983, s. 53; Badzik, 1991, s. 4).

İstanbul’da eğitim faaliyetlerini yürüten Mkhitar, Gregoryen Ermenilerin baskısına maruz kaldı. Baskılardan uzaklaşmak ve çalışmalarını daha verimli bir ortamda sürdürmek amacıyla 1703 yılında Venedik yönetimindeki Modon’a gitti. 1715’de ise St. Lazar adasına yerleşti. (Kurkjian, 1958, s. 408; Pamukciyan, 2003, s. 326). Buradaki yaşantısı hem kendisi hem de Ermeni Cemaati için dönüm noktası oldu. Mkhitar ve öğrencileri, bu adada bir Ermeni Akademisi kurdular. Mkhitar öldüğü yıl olan 1749’a kadar çalışmalarını burada sürdürdü. Ölümünden sonra öğrencileri Venedik ve Viyana’da faaliyetlerine devam ettiler.

Mkhitar’ın Ermeni Kültürüne Hizmetleri

Mkhitar’ın, 1715 yılında Venedik’te St. Lazar adasında kurduğu akademisinin Ermeni kültür ve aydınlanmasına büyük katkısı olmuştur. Özellikle Ermeni millî kimliğinin oluşmasında akademinin rolü büyüktür. Mkhitar’ın Ermenilik düşüncesini “Ne inancım için ulusumu, ne ulusum için inancımı feda ederim” sözü özetler. Bu sözü onun, ulusal birliğe bağlılığını ve mezhepsel ayrımcılığa karşıtlığını net bir şekilde ortaya koymaktadır (Nalbandian, 1959, s. 17; Zekiyan, 2001, s. 71; Cöhce, 2003, s. 50).

Mkhitar iki temel hedefe odaklanmıştır. Bunlardan birincisi tarikatın çalışmalarını kendi başına yürütecek kalitede öğrenci yetiştirmek, ikincisi ise Ermeni milletinin manevi ve entelektüel aydınlanmasını sağlamaktır. Bu hedefler doğrultusunda, kendisi ve öğrencileri Ermeni kültürüne dikkate değer katkılar sağlamışlardır (Bardakjian, 1976, s. 4).

Mkhitar ve öğrencileri, iki asır önce Avrupa’yı etkilemeye başlayıp, yeni bir ruhun doğmasına sebep olan hümanizmi Ermeni toplumuna mâl etmeyi başarmıştır. Mkhitarist kurumun bir manastır hüviyeti taşımasının getirdiği bazı sınırlandırmalara rağmen Ermeniler daha önce Batı kültürüyle hiç bu kadar yakın, geniş ölçekli ve kalıcı bir temas kuramamıştı. Dolayısıyla Mkhitarist ekolün en verimli çağında gerçekleşen bu temas sayesinde daha sonraki değişim ve dönüşümlere giden yol da açılmış oldu (Cöhce, 2003, s. 47).

Mkhitaristler, Katolik kilisesinin nüfuz alanını genişletmekle kalmamış, aynı zamanda Avrupa’daki aydınlanma felsefesi ve millî uyanışın Osmanlı Ermenileri arasında yayılmasını sağlamışlardır (Zekiyan, 2001, s. 70). Ayrıca Batılı devletlerle Ermeniler arasında bir köprü kurulmasına, Ermenilerin Batı kültürü ve siyasetiyle daha çok bütünleşmesine ve Ermenilerin Batı tarafından kabul edilmesine ciddi katkıları olmuştur. Kısacası, Mkhitarist olarak adlandırılan grubun başlattığı Ermeni fikrî uyanışı, XVIII. yüzyılın sonlarında filizlenmiş oluyordu (Taşdemirci, 2001, s. 15).

Mkhitaristler yaklaşık üç yüz yıl, Ermeni gençlerin eğitimi, dinî ve millî ruhun canlı tutulması ve Ermeni bilim ve sanatının korunması için çalıştılar. Ayrıca Ermeni diline, tarihine, ilahiyatına ve felsefesine çok önemli katkılar yaptılar (Badzik, 1991, s. 4).

Eğitim Faaliyetleri

Mkhitar eğitime çok önem vermekte ve takipçilerinin yüksek kültürlü, ciddi, kurallara uyan, dindar, entelektüel ve milliyetçi rahipler olmalarını istememiştir. Mkhitarist eğitimde temel olarak manevi, entelektüel ve maddi gelişim üzerinde durulmaktaydı. Öğrenciler dini eğitimin dışında, birkaç yabancı dil, edebiyat, tarih, fizik, kimya, biyoloji, müzik, resim, spor gibi alanlarda eğitilmiştir. Mkhitarist okullar öğrencilerine ailenin bir ferdi nazarıyla bakmaktaydı. Okulların temel felsefesi Vatansever Ermeniler ve dindar Hıristiyanlar yetiştirmeyi esas almaktı (Bardakjian, 1976, s. 22-23).

Mkhitaristler tarafından kurulan ilk eğitim kurumu olan St. Lazar akademisi hem bir okul hem de bir enstitü olmuştur. Burada Avrupa’nın en meşhur eserleri Ermeniceye tercüme edilmiş ve Osmanlı ülkesinde özellikle İstanbul ve diğer yerlerdeki Ermeni merkezlerine gönderilmiştir. Mkhitarist rahiplerce hazırlanan Ermeni dili, tarihi ve dini konusundaki eserler, Osmanlı topraklarına rahatça sokularak okullarda dağıtılmıştır (Akçura, 1940, s. 21; Kılıç, 2000, s. 110).

Bu çerçeveden olmak üzere Mkhitar’ın öğrencileri Türkiye başta olmak üzere, Bulgaristan, Macaristan, Yunanistan, Kırım, Kafkaslar, Mısır, Suriye ve ABD gibi dünyanın farklı bölgelerinde okullar açmışlardır. Keza Ermenilerin yaşadığı Rusya, İran, Hindistan, Lübnan gibi ülkelerde okulların dışında çeşitli merkezler de faaliyet göstermiştir. Bu kurumlardan bazıları halen faaliyetlerini sürdürmektedir.

Ermeni Dili ve Tarihi Alanındaki Faaliyetler

Mkhitarist akademide yetişen kişilerin Ermeni dil bilimi ve edebiyatı alanındaki çalışmaları çok önemlidir. Mkhitar ve onun izinden gidenlerin kurduğu Venedik akademisi, Batı dillerini bilen öğrencileri sayesinde yabancı dillerde ilmî eserler yazmış, Ermeni fikir ve düşüncelerini Avrupa ve Amerika’da duyurabilmiştir.

Mkhitaristlerin dil alanındaki en önemli etkisi kilisenin halk tarafından anlaşılmayan dille değil, günlük Ermeni diliyle bağdaşabileceğini hatırlatmalarıdır (Bardakjian, 1976, s. 8). Çünkü halk dilinin yazıya, gazeteye, kitaba geçmesi ile birlikte Ermeni milleti ve milliyetçiliği uyanmıştır. Rehberler, vaizler, öğretmenler, papazlar ve yazarlar halk dilini kullanarak her konuyu halka kolayca anlatmayı başarmışlardır (Muallim Cevdet, 1924, s. 773). Mkhitaristler dil ile ilgili çalışmalar yaparken özellikle “Latinleşmemeye” dikkat etmişlerdir (Bardakjian, 1976, s. 8).

Mkhitar ve takipçisi rahipler, Ermeni toplumunun tarihini, dilini ve edebiyatını araştırarak sayısız eserler yayımlamışlardır. Bizzat Mkhitar, hatırı sayılır miktarda kitap kaleme almıştır. Ayrıca eski Yunan, Latin ve Avrupa dillerinde yazılmış edebî eserleri Ermeniceye çevirmiş veya öğrencilerine çevirttirmiştir (Göyünç, 1983, s. 53).

Dil ve tarih çalışmaları Ermenilerin millet hüviyeti kazanmalarında ve bu durumun korunup geliştirilmesinde önemli roller oynamıştır. Osmanlı idaresinde nüfusları ve ekonomik güçleri artan, kültür seviyeleri yükselen Ermeniler, Mkhitar’ın ve Mkhitarist tarikatının faaliyetlerinden ciddi şekilde etkilenmişlerdir.

Matbaa ve Yayımcılık Alanındaki Faaliyetler

Mkhitar, entelektüel bir toplum meydana getirmek için matbaanın ve yayımcılığın önemini idrak etmişti. Mkhitaristlerin matbaalarında basılan eserler çok geniş bir coğrafyaya hitap etmiştir. Singapur’dan Madras, Kalküta, Bombay ve İsfahan’a ve oradan da Kudüs, İskenderiye, Venedik, Cenevre, Amsterdam, Moskova, Tiflis, Bakü, Erivan, Varşova, Paris, Londra ve New York’a varıncaya kadar Ermeni matbaaları faaliyette bulunmuş, gazeteleri ve kitapları elden ele dolaşmıştır (Muallim Cevdet, 1978, s. 113-114).

Avrupa’da tanınmış olan eserlerin çoğu Venedik ve Viyana’daki iki merkezde Ermeniceye tercüme edilmiştir. Buralardaki matbaalarda fen, matematik, tarih, coğrafya, dinî ve milli içerikli eserler basılarak Osmanlı ülkesine veya Ermenilerin yaşadığı diğer bölgelere gönderilmiştir (Ergin, 1977, s. 799). Genellikle zararlı ve Ermenileri kışkırtıcı nitelikteki bu eserler, zaman zaman resmi denetime tabi tutulmuştur (BOA, HR.MKT., nr. 66/99; nr. 74/7; nr. 45/532; nr. 2/746).

Mkhitaristlerin yayım faaliyetlerinin Gregoryen Türklerin Ermenileşmesindeki rolü büyüktür (Bozkuş, 2004: 128-129). Fakat bu yayınlar asıl etkiyi, Gregoryen Ermeniler üzerinde yapmış, bunların birçoğunu Katolik kilisesine kazandırmış ve Ermeni milliyetçiliğinin derinleşmesine sebep olmuştur.

Mkhitar’ın fikir ve faaliyetlerinin, Ermeni milliyetçiliğine katkıları ve Ermeni aydınlanmasındaki rolü büyüktür. Onun ve öğrencilerinin çalışmaları sayesinde Ermeni millî kimliğinin kültürel temelleri oluşmuştur.

Mkhitar’ın ölümünden sonra onun öğrencileri Mkhitaryan birliğini geliştirmişlerdir. Mkhitarist cemaat, Avrupa’nın Venedik, Viyana ve Paris gibi merkezlerinde matbaa, okul ve manastırlar kurmuş, Ermenileri Batıyla bütünleştirmek için hizmet etmiş, Osmanlı Ermenileri arasında da bu gibi kurumlarının açılmasında öncü rolü oynamışlardır.

Mkhitar’ın ve öğrencilerinin fikirleri, Ermeni hareketinin siyasallaşmasına zemin hazırlamıştır. Mkhitarist felsefede Ermeni kimliğini ön plana çıkarma gayreti bulunmaktaydı. Mkhitaristlerin kültürel ve fikirsel açıdan başlattıkları Ermeni muhalefeti, bir süre sonra siyasi harekete dönüşecektir.