Güney Kafkasya’da Ermeni Nüfusu (19. Yüzyıl)

Çarlık Rusya’sının Güney Kafkasya’da Nüfus Politikası

19. yüzyılda Güney Kafkasya’nın nüfus yapısı büyük çoğunluğu oluşturan başlıca iki gruba ayrılmaktadır: Müslüman ve Hıristiyan. Çok az sayıda da olsa Museviler de bulunmaktadır. Müslüman grubun büyük çoğunluğunu Türkler oluştururken, Hıristiyan grubu ise Gürcüler oluşturmaktadır. Müslümanlar Güney Kafkasya’nın doğu ve güneydoğu kısmında nüfus yoğunluğuna sahiptirler. Kuzey ve güney Dağıstan, Lezgi bölgesi, Şeki, Şirvan, Karabağ, Erivan, Talış, Gence, Gürcistan’ın güney kısımları, Ahıska bölgesi ve Abhazya Müslüman nüfusun yoğun olduğu güneydeki başlıca bölgelerdir. Hıristiyan unsurlar ise, Güney Kafkasya’nın batı ve güneybatı kısımlarındadırlar. Guri, Mengereli, İmereti, Kartalini, Kaheti ve Somhetinin bir kısmı Hıristiyan nüfusun yoğun bulunduğu yerlerdir (Uşakov, 1843, s. 39).

19.yüzyılda Çarlık hükümeti kuzeyden ve güneyden olmak üzere hızla Kafkasya’ya yerleşmeye başladı. Rusya’nın hakimiyetiyle beraber Kafkasya’nın Müslüman ve Hıristiyan halkları askeri ve idari uygulamalarla yeni bir tarihi sürece girdiler. Rus hükümeti, bölgedeki harcamalarını azaltacak, politik gücünü koruyacak ve kalıcılığını daimi kılacak bir nüfusa ihtiyaç duydu. Kafkasya Müslümanlarının büyük kısmının Çarlık yönetimini tercih etmemesi, Rusya’nın Hıristiyan nüfusa olan ihtiyacını daha da artırdı. Hıristiyan nüfus Kafkasya’da Rusya’nın politik gücünü artıracak nitelikte olduğundan, bölgeye dışarıdan göç etmek isteyen Hıristiyanlara da yeni yerler ve çeşitli imkanlar sağlandı. Böylece Kafkasya’nın yeniden yapılandırılıp aşama aşama imparatorluk düzenine dahil edilmesini sağlayacak adımlardan biri olan iskan uygulamasına başlandı. Yeni göçler, dil, din, idari anlamda imparatorluktan farklı olan Güney Kafkasya’yı, Rusya’ya yakınlaştıracak bir uygulamaydı. Bu bağlamda Ermeni göçleri, Rus idari ve askeri düzeninin kurulmasına katkı sağlayan bir gelişme oldu (Opisanie, 1831, s. 93).

Kafkasyalı Ermeni Kadınlar

Çarlık Rusyası, Kafkasya’ya hakimiyet ve sonrasında varlığını koruyabilmek için Ermenileri etkin olarak değerlendirdi. Kafkasya’ya hakimiyetin ilk yıllarında Ermeniler ittifak yapılacak topluluk olarak değerlendirildiler. 19.yüzyılda komşu devletlerde yaşayan Ermeniler Güney Kafkasya’ya yerleştirildi. Kafkasya’da askeri-politik proje olarak Rusya Ermenistanı oluşturma projesi uygulandı. Ancak Rusya, bir taraftan Ermenileri Kafkasya’ya göç ettirirken, diğer taraftan bölgede politik hedefli güçlü etnik hareketlere de izin vermedi. Nitekim 1880 ve 1890’larda Kafkasya’da Ermenilerin nüfus ve ekonomik olarak etkin hale gelmeleri, Rusya’nın hedeflerine tehdit olarak algılandı (Fadeev, 2003, s. 296-298; Veliçko, 1990, s. 127-151). Çünkü 19.yüzyılda bu bölge, Çarlık Rusyası için askeri ve ticari ulaşım yolları itibariyle en önemli yerlerden biridir. Dolayısıyla burada, kendisine muhalif güçlü bir yapının olmaması önemlidir. Muhalefetin sadece Müslümanlardan değil, Hıristiyan Ortodoks, Gregoran ve benzeri temelli muhtemel bir başka topluluk veya devletten de olmaması gerekir. Bölgenin içinde herhangi bir güçlü etnik-kültürel temelli siyasal yapılanma yerine, her türlü kimliğin zayıflatılıp, Rusya kanunları ve özelde Rus kültürü etrafında yeniden şekillendirilmesi esastır. Nitekim 19.yüzyılda Kafkasya’ya göç ettirilen etnik gruplara bakıldığında Alman, Grek, Polonyalı, Duhobortsı, Molokan gibi çok çeşitli gruplar vardır. (AKAK, T.VIII, 1881, s. 235; Volkova, 1969, s. 9; Kavkaz, No:40, 1850); Kafkasya, Hıristiyan nüfus ağırlıklı olacak şekilde karma bir nüfus bölgesi haline getirilmeye çalışmıştır.

19.yüzyıl Güney Kafkasya Nüfusu İçinde Ermeniler

Çarlık Rusyası, Kafkaslara hakim oldukça, öncelikli olarak İran bölgesindeki Ermenileri kendi hakimiyetindeki veya nüfuz alanındaki bölgelere çekmeye başladı. Ermeniler, 18.yüzyılın başında İran’ın çeşitli şehirlerinden Kafkasların kuzeyine geçip, Terek’e yerleştirildiler. Ermeni göçleri ile Kızlar şehri yeni bir kimlik kazandı. 1795 yılında İran hükümdarı Aga Muhammed Hanın saldırısı sırasında 700 Ermeni ailesi Karabağ’dan ayrılarak, Bolnisi’de (Gürcistan’ın güney batısında) boş yerlere yerleştirildiler. 100 aile Adjikale ve Uzunlara (Odzun – Ermenistan) yerleştirildi. Böylece Erivan hanlığının kuzey kısımları ile Gürcü Kartli-Kaheti sınırlarını oluşturan Borçalı, Pambaki bölgelerine yeni Ermeni yerleşimi gerçekleşmiş oldu. 1797 yılında Ermenilerin kuzeye doğru göçleri devam etti. Bakü’den, Derbent’ten ve Kuba hanlıklarından, Kafkas Askeri Sınır Hattını aşarak Kızlar, Mozdok, Eski Macar (Budennovsk) ve Kuzey Kafkaslarda diğer bölgelere yerleştirildiler (Volkova, 1969, s. 6).

19.yüzyılın ilk on yılında çarlık askeri kuvvetlerinin Kafkasların güneyinde İran ve Osmanlı Devleti’ne üstünlük sağlamasıyla, bu bölgelere Ermeni göçleri gündeme geldi. Bayezit bölgesinde (Osmanlı Devleti) 10.000 ailenin Erivan bölgesine yerleşmesi yönünde talepleri oldu. Ancak Kafkasya orduları Başkomutanı Tsitsianov, Erivan bölgesi yerine Tiflis bölgesine yerleştirilmeleri taraftarıydı. Çünkü denetlenmeleri ve mali anlamda vergi alınabilmeleri açısından Tiflis daha uygundu. Erivan bölgesine yerleşenlerin, Aras’ın güney kısmındakilerle bağlantıya geçeceklerinden, denetimlerinin de zor olacağını düşünmekteydi (AKAK, T.II, 1868, s.632).

1828-1832 yıllarında Güney Kafkasya’da Ermeni nüfus oranını büyük ölçüde değişti. Bu dönemde, Rusya’nın İran ve Osmanlı Devleti savaşları sonrası Müslüman unsurlar Rus hakimiyetine geçen Güney Kafkasya bölgelerini terk etmeye başladılar ve onların yerine Ermeniler yerleştirildi. Ermenilerin göçlerinin düzenli yürütülmesi için tedbirler alındı. Güney Kafkasya’da yerleşecekleri yerler belirlendi. Ermeni nüfusunun yerleştirilmesi planlanan yerlerden biri Erivan Hanlığı oldu. 6 Ekim 1827 tarihinde Erivan Hanlığını işgal eden Rus askeri yönetimi, burada Ermenilerle beraber geçici bölge idaresini kurdu. Şehir yönetimi, Rus General Krasovskiy’e, Ermeni din adamı Episkop Nerses’e ve Erivan kalesi geçici komutanı Borodin’e verildi. Rus idaresinin kurulmasından sonra Ermeniler 2000 ruble, Müslümanlar da 1000 ruble toplayarak Erivan’da bulunan askerlere dağıtılması için komutana verdiler (AKAK, T.VII, ss. 432,434,481,482). 15 Aralık 1827’de Erivan hanlığındaki geçici yapının değişimi için yeni taslak hazırlandı. Buna göre, Erivan ve Nahçıvan birleştirilerek Ermeni Vilayeti (Ermeni Bölge İdaresi) kurulacaktı. 21 Mart 1828’de de Erivan ve Nahçıvan hanlıkları birleştirilerek, Erivan Vilayeti adıyla yeni bir idari yönetim bölgesi oluşturuldu. Erivan Hanlığında bulunan Müslüman grupların bazıları Osmanlı Devletine göç ettiler (Utverjdenie, 1901, s. 233, 242,245).

Osmanlı Devleti’nden alınan Ahıska, Ahılkelek gibi bölgelerde, Erivan’da olduğu gibi yeni idari yapılar oluşturuldu. Müslümanların (Türk, Kürt) terk ettikleri (Volkova, 1969, s. 7) yerlere Ermeniler yerleştirildi.

Rusya, İran ile yaptığı Türkmençay antlaşmasının 15. maddesine göre, bir yıl boyunca İran’a tabi Ermenilerin Aras’ı geçerek Rusya’nın yeni sınırlarına yerleşmeleri gerekmekteydi. Rus hükümeti, İran’dan göçlerin bir an önce gerçekleşmesi için, Rusya himayesinde daha iyi yaşayacaklarını, yerleştikleri yerlerde 6 yıl boyunca vergiden muaf olacaklarını göç edeceklere duyurdu (Opisanie, 1831, s. 111).

Ermenilerin, Güney Kafkasya’da Rus hakimiyetindeki bölgelere göçmelerinde Ermeni kilisesinin rolü büyük oldu. Rus askeri yönetimi ile işbirliği içinde olan Üçkilise (Eçmiadzin) Katogigos’u bütün Ermeni ruhbanlara Rusya sınırlarındaki bölgelere göç etme emri verdi. Karşı çıkanların bütün dini kisve ve hüviyetlerinden mahrum edileceğini bildirdi. Ruhbansız kalan Ermeniler gönüllü veya gönülsüz olarak göçe zorlandılar (Arslan, 1996, ss. 31,32).

İran’dan yapılacak göçlerin sorumluluğu komutan Lazerev’e verildi. Göçmenler, Erivan, Nahçıvan ve Karabağ’a iskan edileceklerdi. Türkmençay, Maragin, Tebriz, Salmas, Hoy, Urmiye hanlıklarından 3 ay içinde 8 bin Ermeni ailesi Güney Kafkasya’ya göç ederek söz konusu bölgelere yerleştirildi (Volkova 1969, s. 7). Bu süreçte, çok sayıda Ermeni grubunun Nahçıvan’a gelmesi bölgede yiyecek sıkıntısına sebep oldu. Bu nedenle, Nahçıvan yerine göçlerin Karabağ tarafına yönlendirilmesi istendi. Göçler için Rus hükümeti para ayırmıştı, ancak yetersiz kaldığı zamanlar oldu. Nahçıvan’da ortaya çıkan ihtiyaç sıkıntısını gidermek için Lazerev, Tiflisli bir Ermeniden 2000 çervonets almak zorunda kaldı ve halka dağıttı.

Osmanlı Devleti tarafından göç edecek Ermeniler ise, Edirne Antlaşmasının imzalanmasından (14 Eylül 1829) itibaren 18 ay içinde yer değiştireceklerdi (Turan, 1951, s. 142). Güney Kafkasya’ya Ermeni göçleri için 1829 yılında Tiflis’te “Özel Göç Komitesi” kuruldu. Komutan Paskeviç göç edenleri 3 sınıfa ayırdı: 1- Tüccar sınıfı, 2- Zanaatkarlar veya çeşitli alanlarda el becerileri olanlar, 3- Çiftçiler. Tüccarlar, zanaatkarlar, endüstriyel alanda faaliyet gösterebilecekler şehirlere yerleştirilirken, çiftçiler köylere yerleştirildi

İran tarafından gelenlere olduğu gibi, Osmanlı Devleti’nden gelen Ermenilere’de benzer ayrıcalıklar tanındı. Yeni yerlerine yerleşen Ermenilere 25 ruble destek verildi ve 6 yıl boyunca vergiden muaf hale getirildiler.

Osmanlı Devleti sınırlarındaki, Kars’tan gelen 2.264 aile ile Bayezit’ten gelen 4.215 ailenin çoğunluğu Karabağ, Pambak ve Şuragel gibi bölgelere yerleştirildiler (Potto, 1901, ss. 4, 5, 25). Erzurum’dan gelen bazı Ermeniler, Erivan bölgesini istemediklerinden, daha önce Ahıska paşalığı sınırları içinde olan, ancak Rusyanın işgalinden sonra, Tiflis guberniyasına bağlı şehirler haline getirilen Ahıska ve Ahılkelek’e yerleştirildiler. Önemli bir kısmı da Gümrü’ye (1837’den itibaren Aleksandrapol) yerleştirildi (KK, Otd. II, 1845, s. 47). Erzurum ve Bayezit Paşalığından getirilen yaklaşık 45 bin ermeni göçmen 1830 yılında Sevan gölünün doğu kıyısındaki boş arazilere yerleştirildiler. Kars Paşalığından getirilenler Gümrü ve Erivan bölgesinin (oblast) diğer yerlerinde iskan edildiler.

1831 yılındaki resmi kayıtlara göre, yeni kurulan Erivan vilayetinde (Ermeni Bölge İdaresi) 50 bin Müslüman bulunmaktaydı. Çoğunluğu Azerbaycan Türkleriydi. Bunların yanında 20.100 eski Ermeni yerleşimci ve 45.200 kişi de göçle gelen Ermeniler vardı. Nahçıvan Bölgesinde (oblast) 17.100 Azerbaycan Türkü, 2.700 eski Ermeni yerleşimci bulunmaktaydı. Göçle 10.700 Ermeni daha geldi. Ordubad bölgesine (okrug) ise, 1.400 Ermeni göç ettirildi. Ermeniler ile beraber az sayıda da olsa Grekler de Osmanlı Devleti’nden Güney Kafkasya’ya gelerek bazı bölgelere (Tsalke gibi) yerleştirildiler (Volkova, 1969, ss. 7, 8; KK, Otd. II, 1845, s. 47).

Ermeni göçleri toplam rakamı incelendiğinde, 1828 yılında İran’dan 8.249 Ermeni ailesi, yani 40.000’den fazla kişi, Osmanlı Devleti’nden ise, yaklaşık 90.000 Ermeni Güney Kafkasya’ya göç ettirildi. Çarlık görevlisi N.N. Şavrov resmi olarak 124.000 Ermeni’nin göç ettirildiğini, ancak kayıt dışı göçler de dikkate alındığında gayri resmi rakamların 200.000 olabileceğini yazdı (Şavrova, 1990, s. 63).

Osmanlı Devleti’nden gelen göçmenler iyi arazilere yerleştirildi. Göçmenler için yaklaşık 183 bin hektar devlet arazisi ve 2 milyon rublelik de Müslümanlardan alınan araziler ayrıldı (Şavrov, 1990, s. 63). Müslümanlardan alınan araziler devlet arazisi kabul edilerek Ermenilere dağıtıldı. Ancak bu arazilerin üçte birinin devlet arazisi olmadığı sonradan ortaya çıktı. 16 Ağustos 1828’de Ahıska’nın Rus orduları tarafından alınmasıyla bölgede bulunan Türkler, Kürtler, Acaralar ve diğer Müslüman gruplar bulundukları yeri terk ederken, topraklarını çok düşük değerlerle kalanlara satmak zorunda kalmışlardı. Devlette bu arazileri hazine arazisi gibi yeni gelen Ermenilere verdi. Bu nedenle toprak sahipleri ile göçmenler arasında ciddi sorun çıktı. Daha sonraki yıllarda bu sorun, mülk sahipleri lehine çözüldü ve sonradan göçle yerleştirilen Ermeniler kiracı sayıldılar (Utverjdenie, 1901, s. 265).

Gülistan ve Edirne antlaşmalarının tanıdığı süreye bağlı olarak gerçekleşen yoğun göçler 1832 yılında durdu. Erivan, Nahçıvan Hanlıkları ve Ordubad idaresinin birleştirilmesiyle oluşan Ermeni vilayeti’ne çok sayıda Ermeni yerleştirildi. Bu vilayette Ermeni ve Türk-Müslüman nüfus dengelendi.

Tablo 1: Erivan, Nahçıvan ve Ordubad’da (Ermeni Vilayeti) nüfus değişimi: 1826–1832 (Bournoutian, 1999, s.79)

Ermenilerin 25151’i yerli, 35560 İran’dan, 21666 Anadolu’dan gelen nüfustur.

Nüfusu yapısı keskin şekilde değişen yerlerden biri de Ahıska oldu. Daha önce Müslümanlarda olan nüfus çoğunluğu, Ermenilere geçti. Nüfus yapısı değişen bir diğer yer Şuşa oldu. Karabağ’ın başkenti sayılan Şuşa’daki Ermeni nüfusunun oranı 1823 yılında %27,5 iken, 1832 yılında 44,9’a çıktı (Hasanlı, 2010, s. 143, 144).

Göçlerin gerçekleşmesinden sonra, Rusya yönetimine büyük yardımı dokunan Üçkilise Katogisosu Nerses Aşdareks, bağımsızlık talebinde bulunduğundan Besarabya’ya sürüldü. Ruslar sadece bir Ermeni bölgesi oluşturmakla yetindiler (Arslan, 1996, s. 35).

Ermeni vilayetinin yönetim şehri Erivan’ın nüfusu 1832’den sonra büyük bir artış göstermedi. 1834 yılında 11.465 kişi olan nüfus, 1851 yılında 12.605 kişiye çıktı. Erivan salgın hastalığın sık görüldüğü bir yerdi. Gerek hastalıklardan gerekse başka sebeplerden ölüm oranın yüksek olması nüfusun belirgin bir şekilde artışını engelledi. 16 yılda şehrin nüfusundaki artış, yerel nüfus artışından değil, İran’dan gelenlerin katkısıyla oldu (KK, Otd. III, 1851, s. 439, 451).

Güney Kafkasya genelinde Ermeni nüfusunun durumuna bakıldığında, 1828’den 1840’lara kadar nüfus, göçler sebebiyle oldukça arttı. 1828 öncesi Bölgede Ermeni nüfusu 45-50 bin arasında iken, 1845 yılına gelindiğinde 200.000’e yaklaştı. Türk ve Gürcülerden sonra Ermeniler üçüncü sırada yer aldılar. Bu sıralarda Türkler 675.000 ve Gürcüler (ve İmeretler) 490.000 kişilik bir nüfusa sahiptiler (KK, Otd. II, 1845, s. 137).

Erivan Guberniyasında ve hatta Güney Kafkasya genelinde Ermeni nüfus artışı 19. yüzyılın ikinci yarısında da canlı bir şekilde devam etti. Ermeni nüfusunun artışında etkili olan başlıca sebepler şöyle sıralanabilir:

1. Rusya’nın Osmanlı devleti ile 1853-1856 ve 1877-1878 yıllarındaki savaşları
2. Osmanlı Devleti içinde Ermeni çetelerin, Osmanlı yönetimi ile çatışmaları 3- Rusya’nın Güney Kafkasya şehirlerinde ticari ve ekonomik hayatı hem bölge içinde, hem de bölgenin Moskova, Nijniy Novgorod ile bağlantılı hale getirecek kolaylıkları sağlaması.

19.yüzyılın ikinci yarısında da Ermenilerin yoğun olarak bulundukları yer Erivan bölgesi oldu. 1849 yılında Ermenistan vilayetinin adı değiştirilerek, yerine Erivan guberniyası kuruldu (İzvestiya, T. 7, 1882,1883, s. 93). Her geçen dönem guberniya içinde Ermeni nüfus oranı dışarıdan gelen göçlerle arttı. 1826’da Erivan, Nahçıvan ve Ordubad bölgesinde 117.849 Müslüman ve 25.151 Ermeni varken, 1886 yılında Erivan guberniyasında (Erivan, Nahçıvan, ordubad, Novobayazit, Eçmiyadzin), Müslüman nüfus 255.688’e, Ermeni nüfus ise 375.000 ulaştı. 60 yılda Müslüman-Türk nüfus 2,2 kat artış gösterirken Ermeni nüfus 15 kat arttı. Böylece Güney Kafkasya Bölgesinde Ermeni nüfusun yoğun olarak bulunduğu, Ermeni devletinin kurulmasına imkan sağlayacak bir bölge ortaya çıkmış oldu. Erivan Guberniyası’nın diğer guberniyalardan farkı, nüfusun şehir ve kırsal alanlara dağıtılmış olmasıdır. Ancak Tiflis, Bakü gibi Kafkasya’nın diğer bölelerinde Ermeniler daha çok şehir nüfusu içine yerleşmişler veya yerleştirilmişlerdir (Sbornik, Otd. II, T.1, 1869, s. 23).

Tablo 2: 19.yüzyıl Erivan Guberniyası Nüfus Değişimi
(Sbornik, Otd. I, T.1,1869, s. 18, Sbornik, Otd. II, T. 1, ss. 3, 20, 21, 27; KK, Otd. III, 1897, s. 58, 59; http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=566 , Erişim tarihi: 10.10.2014)

Tablo’da 1826 yılı Türk nüfusu Erivan, Nahçıvan hanlıkları ve Ordubad bölgesi birleşiminden elde edilmiştir. Türklerin çoğunluğu oluşturduğu Müslüman nüfustur.

Tablo 3: 1865-1886 yılları arasında Erivan guberniyası şehirleri nüfusu
(Sbornik, Otd. I, T 1, 1869, ss. 6, 8; KK, Otd. II, 1897, ss. 58, 59; Sbornik, T 5, 1879, Erivanskaya Guberiniya, Raspredelenie Narodnonaselenie)

Erivan guberniyası dışında, Güney Kafkasya’nın diğer guberniyalarında Ermeniler azınlık gruplar arasındadırlar. Daha çok bazı şehirlerde fazlalığa sahiptirler. Çünkü, bir çok şehirde ticaret hayatının önde gelen grubunu oluşturmuşlardır. Bunun yanında bazı yerlerde ise, asli unsurdan (ilgili bölgenin asli halkından) sonra ikinci sırada yer aldılar.

Gürcülerin çoğunlukta olduğu Tiflis guberniyasına bağlı Tiflis, Elisavetpol, Signah, Telav, Gori ve Duşet şehir merkezlerinde Gregoryan Ermeniler 1/3’den ½ ye kadar bir nüfusa sahiptir. Ancak daha küçük yerleşim yerlerinde ve köylerde çok az nüfusa sahiptirler. Guberniya içindeki nüfus dağılımında % 56’lık Gürcü nüfusundan sonra %19’la Ermeniler ikinci sıradadırlar. Daha sonra, %15 Türk, % 6 Rus, % 1 Alman ve %0,3 Yahudi bulunmaktadır. Geri kalanlar ise % 2,6 ile yabancı ülke vatandaşlarıdır (Sbornik, Otd. II, T.1, 1869, ss. 46, 49). Ermeniler, bulundukları yere uyum sağlamalarıyla da dikkat çekmişlerdir. R.A. Fadeev’in ifadesine göre, Tiflis’te bulunan Ermeniler, Gürcüler ile benzer özellikler göstermekteydiler. Büyük çoğunluğu kendi aralarında dahi Gürcüce konuşmaktaydılar (Fadeev, 2003, s. 296).

Tablo 4: 1849-1891Güney Kafkasya’nın bazı şehir merkezlerinde Türk – Ermeni nüfus dağılımı

(KK, Otd. III,1851, ss. 285, 277, 293 307, 343,367, 404, 425, 429, 435, 439, 441; KK, Otd. V, 1895, ss. 40-43)

Tablo 4’de Aleksandrapol (Gümrü), Ahıska, Ahılkelek gibi yerlerde Ermeni nüfusunun oldukça yüksek olması, bu bölgelerde yaşayan Müslüman halkların buraları terk etmesi ve yerlerine Ermenilerin yerleştirilmesinden kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde Bakü, Tiflis, Şuşa şehirlerinde Ermeni nüfusu Müslüman nüfusa veya Tiflis’te olduğu gibi Gürcü nüfusa oranla çok artmasının sebebi, göçle gelen Ermenilerin şehirlere yerleştirilmesindendir. Kırsal kesimler ile beraber şehirlerin bulunduğu guberniya nüfusuna bakıldığında, Ermeni nüfus oranı oldukça düşük kalmaktadır.

1878 sonrası Rusya’nın Kafkasya idaresine bağlanan ve nüfus yapısı hızlı değişen şehirlerinden biri de Kars’dır. 1878 Berlin Antlaşması ile Kars, Rusya hakimiyetine geçti. 1871’de Kars şehrinde 4.500 Müslüman ve 2.930 Ermeni nüfusu olduğu tahmin edilmektedir. Bunların dışında çok az sayıda da olsa Grek ve Yahudi bulunmaktadır (Kars, 1878, s. 29). Rus hakimiyetinin kurulması ile şehrin nüfusunda ilk önce düşme görülmüştür. 1886 yılında şehir nüfusu 3.939 kişidir. Bölgeye Ermeni göçleri ile şehrin nüfusu tekrar artmış ve 1897 nüfus sayımında 20.891 kişiye ulaşmıştır. Kars şehir bölgesi içinde yer alan, Kars şehri, Soğanlı, Şuragel, Zaruşad ve Ağbaba kazaları-nahiyeleri toplam nüfusu 1886’da 76.917 kişi iken, 1897’de 135.384 kişiye çıkmıştır (KK, Otd. III, 1898, s. 39). 10 yıl içinde çok hızlı nüfus artması, bölgeye çok sayıda Ermeni ve Rum’un yerleştirilmesinden kaynaklanmıştır.

Kars’ta ve genel anlamda Güney Kafkasya’da Ermeni nüfus artışı Rus asker-idarecilerinin hükümetlerini uyarmalarına yol açtı. Kafkasya Genel valisi Dondukov-Korsakov (1882-1890) imzalı Savaş Bakanlığı’na gönderilen raporda, Erivan ve Erzurum Ermenilerinin birleşme teşebbüsüne karşılık Güney Kafkasya’da bulunan Raskolniklerin (Hıristiyan dini bir grup), Çarlık hükümeti tarafından Kars bölgesine yönlendirildiklerinin altı çizildi. Dondukov bölgeye gelir gelmez bu meseleye dikkat çekti ve Kars bölgesine Ermenilerin yerleşmesini dahi yasakladı (Zapiska, 1889, s. 11).

Ermenilerin Kars ve Güney Kafkasya’da nüfus artışlarının olduğu bir diğer dönem, Ermeni siyasi örgütlerinin Osmanlı Devlet yönetimine karşı, İstanbul ve Anadolu’nun diğer şehirlerde terör faaliyetleri gerçekleştirdikleri 1890’lı yıllardır. Ermeni liderlerin çıkardıkları karışıklıklar sonucu, Kafkasya Bölgesi Genel Valisi G.S. Golitsin’in ifadesiyle, yaklaşık 90.000 Ermeni Rusya tarafına göç etti (Şavrov, 1990, s. 64). Ancak, 1899’da bunların 30 bine yakını tekrar geri dönmek için müracaat etti. Osmanlı Devleti bu talebi kabul ederek kendilerine dönüşleri sırasında yardım yapılması için ilgili memurlara emir gönderdi. Bunun yanında, bazı Ermeni gruplarının Rusya tarafında kalmaları için, Rusya devletine para yardımı teklifi yapıldı (Osmanlı, Cilt II, 2006, ss. 5-7). Yine bu süreçte Rus yönetimi de, Osmanlı Devletine gitmek isteyen Ermenileri, tekrar geri kabul etmeyeceğini açıkladı. Rusya hükümeti göçle gelen Ermenilerin Rus uyrukluğuna (poddanstvo –vatandaşlığına) geçmelerini, aksi takdirde zorla sınırdışı edileceklerini bildirdi. Göçlerden sonra kalan bütün Ermeniler Rus uyrukluğunu (poddanstvo – vatandaşlığını) kabul ettiler (Şavrov, 1990, s. 64).

Tablo 5: 19.yüzyılda Kafkasya Tamamında ve Güney Kafkasya’da Ermeni Nüfusu

(Sbornik, Otd. II, , s. 21; İzvestiya, 1882-1883, s. 90-91; KK Otd. III, 1845, s. 137; KK, Otd.: Statistiçeskie i Drugie Dannıe o Kavkaze, 1892, s. 45; KK, Otd. III, 1898, s. 46; Raduga; No 1, s. 6)

Tablo 5’de 1897 yılı Güney Kafkasya Ermeni nüfusu Kars ve Dağıstan bölgelerinin (oblastları) 1897 yılı nüfusu, diğer bölgelerin ise 1886 yılı verileri dikkate alınarak ulaşılmışılabilmiştir (KK, Otd. III, 1898, s. 46)

19.yüzyılda Çarlık Rusyası, Güney Kafkasya bölgesinde Hıristiyan ağırlıklı nüfus oluşturma amacıyla Osmanlı Devleti ve İran’dan gelen Ermeni nüfusu yine bu iki devlet ile sınır olan bölgelere yoğun olarak yerleştirdi. Bu sayede 19. yüzyılın ilk yarısında Erivan Vilayetinde, Müslüman nüfus, Ermeni nüfus ile dengelendi, aynı yüzyılın ikinci yarısında ise Ermeni nüfus, Erivan Guberniyasında çoğunluğu oluşturdu. Bunun yanında, Müslüman ve Gürcü bölgelerindeki başlıca şehirlere de Ermeni nüfus yerleştirildi. Ermeni nüfusun büyük şehirlerde yerleşmesi, tek kimlikli değil, imparatorluk kimlikli bir yapının oluşturulmasına katkı yaptı. Bu bağlamda, Tiflis ve Bakü gibi büyük şehirlerde ulusal veya tek kültürlü gelişme ve muhtemel politik yapılanmaya karşı denge oluşturulmaya çalışıldı.

Ermeni nüfusunun Güney Kafkasya, hatta tüm Kafkasya geneline yayılmasında, onların ticaret konusunda etkin olmaları, bir çok zanaat dalında yer almaları önemli rol oynamıştır. Ermeniler, Osmanlı toplumu içindeki özelliklerini Güney Kafkasya’ya da taşıdılar. Kafkasya’nın Çarlık Rusyası ticaret şehirleri ile (Moskova, Nijniynovgorod) bağlantılarının kurulmasında etkin görev üstlendiler.

19.yüzyılın başında Güney Kafkasya’da 45-50 bin arasında olan Ermeni nüfusu, yüzyılın sonunda yaklaşık 1 milyon ulaştı. Bölgedeki hastalıklara, savaşlara, çeşitli sebeplerden ölümlere rağmen Ermeni nüfus artışı, kendi doğal artışından daha çok Osmanlı Devleti ve İran’dan gelen göçlerle sağlandı. Göçler, gönüllü ve zorunlu denilebilecek şekilde gerçekleşti. İslam ve Hıristiyan temelli toplumların devlet algılamaları göçlerin yoğun olmasında büyük rol oynadı.

Çarlık Rusyası, Ermeni toplulukları Güney Kafkasya’ya yerleştirirken imparatorluk mantığı içinde davrandı. Çok kültürlülüğün ve ulusluluğun Rus kültürü harcı ile birleştirildiği, imparatorluk genel kanunları ile ortaklığın kurulduğu, hanedan ve Rus kültürel-politik merkezli bir anlayışla Ermeniler değerlendirildi. Nitekim, 1880’lerde Güney Kafkasya’da Ermeni nüfusunun artması, politik yapılanmaların ortaya çıkması, Çarlık Rusyası idari-askeri görevlilerini endişelendirdi ve Ermenilerin imparatorluk yapısına zarar veren faaliyetleri konusunda hükümetlerini uyarmalarına yol açtı.

Sonuç itibariyle, 19.yüzyılda Çarlık Rusyası Güney Kafkasya’da Ermeni çoğunluklu bir bölge oluşturdu ve çevre bölgelerden gelecek-sığınacak Ermeniler için bir merkez kurdu. Ancak bu merkez, Ermenilerin ulusal-politik amaçlı Rusya içi faaliyetleri için değil, güney komşularına karşı sınır güvenliği ve imparatorluk yapısının güçlendirilmesi amacıyla gerçekleştirildi.