Ermenilerin Gözüyle Tehcir, Sovyet ve Sovyet Sonrası Türk-Ermeni İlişkileri

Ermenistan İlk Öğretim 11. Sınıf Ders Kitabı

Ermeni kolektif belleğinde 1915 Olayları’nın ayrı bir yeri ve önemi vardır. Ermeni tarih ders kitapları bu süreci en dramatik ve travmatik dönem şeklinde sunar. Birçok ulusal tarih anlatısında olduğu gibi Ermeni tarih algısında da “öteki” imgesinin karşısına “biz” imgesi konulmuştur (8. Sınıf, 2007, s. 162-164 – 11. Sınıf, 2010, s. 126-137).

Sekizinci sınıf ders kitabının “Ermeni Büyük Felaketi” başlıklı bölümünde 1915 Olayları bilinçli ve organize edilmiş bir “soykırım” olarak öne sürülmüştür. Türklerin, Türk olmayan Müslüman halkları Türkleştirmeye çalıştığı, Hristiyanları ise yok etmeyi planladıkları ileri sürülmüştür. Ders kitaplarının genelinde görüldüğü üzere burada da Osmanlı İmparatorluğu sınırları dâhilindeki yerler için Batı Ermenistan, Kilikya ve Küçük Asya gibi ifadeler kullanılarak, bu bölgelerin Ermeni yerleşim yerleri olduğu ve Ermenilerin ellerinden zorla alındığı teması tekrarlanmıştır (8. Sınıf, 2007, s. 162).

Aynı bölümde öne çıkan bir diğer konu, yaşananların belirli ve planlı bir politika çerçevesinde Jön Türkler tarafından organize edildiğidir. Jön Türklerin, “Ermeni soykırımı”nı Pan-Türkizm hayaliyle gerçekleştirdiği, bunun da temelinde aslında “Büyük Turan Devleti”ni kurma hayalinin yattığı öne sürülmüştür (8. Sınıf, 2007, s. 162).

Türkler sadece Ermenileri değil, İmparatorluk sınırları dâhilindeki diğer etnik grupları da katletmekle suçlanmaktadır. Bu iddia 1915 Olayları’nın ele alındığı bölümde de tekrarlanarak, Jön Türkler yönetiminde kurulan özel bir teşkilatın İmparatorluk dahilinde yaşayan farklı etnik grupları katlettiği de ileri sürülmüştür (8. Sınıf, 2007, s. 162). Türkler bu bölümde “katleden, öldüren, yok eden, tehlikeli, mahrum eden, korkutan, cani, sürgün eden vb.” sıfatlarla anılmıştır. Türk karşıtı veya Türklerin ötekileştirildiği sözcüklerin diğer bölümlere oranla bu bölümde daha fazla ön planda olduğu görülmektedir.

Öğrencilerin bilinçaltına yerleştirilen bir diğer tema da, Ermenilerin çok zor şartlar altında Türklere karşı koymaya çalıştığı, bu mücadelede genellikle yalnız oldukları ve Osmanlı İmparatorluğu’nun orantısız güç kullandığı hususudur. “Ermeni aydınlarının, Ermeni kadın, çocuk ve yaşlılarının zorla sürgün edildiği, katledildiği” teması sık sık tekrarlanmıştır. (8. Sınıf, 2007, s. 163).

Tehcirin anlatıldığı metinler imgebilim yönünden incelendiğinde, Ermeni tarihçilerin yarattığı “biz” olgusunun karşısında “olumsuz bir Türk imgesi” oluşturulduğu çok belirgindir. Toplumlar üzerinde gerek ortak bilinç oluşturmada gerekse ortak duyguların harekete geçirilmesinde önemli bir rolü olan imgenin gücü burada net bir biçimde görülmektedir. Türk düşmanlığı bu bölümlerde görsel malzemelerle desteklenmiş, özellikle masum çocuk figürleri kullanılarak, “bu masumiyeti suiistimal eden Türkler” imajı oluşturulmuştur.

Ders kitaplarında Türklere dair oluşturulan bir diğer vurgu, çocuk, kadın, yaşlı demeden herkesin katledildiği, mallarına el konulduğu ve talan edildiği şeklindedir. Katliamlarda Türkler kadar diğer etnik gruplar da suçlanmış ve katliamların hem sivil hem de asker, polis gibi resmî görevliler tarafından uygulandığı ileri sürülmüştür. (8. Sınıf, 2007, s. 163).

Sekizinci sınıf tarih ders kitaplarındaki bir diğer başlık da “Batı Ermenilerinin Toplu Sürgünü ve Katliamları”dır. Burada “Türklerin Ermeni kadınlarını zorla haremlerine götürdükleri, Türk ve Kürt haydutların Ermenilere saldırdığı, yolculuğa devam edemeyenlerin öldürüldüğü ve Ermenilerin pazarlarda satıldığı” ileri sürülmek suretiyle Türklerin ötekileştirildiği görülmektedir (8. Sınıf, 2007, s. 163).

Kullanılan görsel malzemeler içerisinde, tehcir yollarını ve hayatını kaybedenleri betimleyen “Ermeni Büyük Felaketi” başlıklı harita dikkat çekicidir (11. Sınıf, 2010, s.121). 11. sınıf tarih ders kitabında yer alan bu haritada verilen bilgilere göz atıldığında “masum Ermeniler”e karşı “suçlu Türkler” stereotipinin tekrarlandığı net bir biçimde görülür. Haritanın içinde yer alan “1915-1923 yıllarında Batı Ermenistan yerleşiminde Ermeni soykırımı uygulandı” açıklama cümlesi ile “Batı Ermenistan” algısı yerleştirilmeye çalışılırken, Türklerin Ermenilerin topraklarını gasp ettiği, 1915-1923 tarihleri arasında da sekiz yıl boyunca bu katliam ve sürgünlerin devam ettiği mesajı verilmeye çalışılmaktadır. “1915-1923 yıllarında Ermenilerin kahramanca savunma merkezleri ve 1918 yılı Türk istilacılarına karşı Ermeni zaferinin kahramanlık savaş yerleri” şeklindeki açıklama cümlesindeki “istilacı Türk” imgesinin karşısına “kahramanca savunma yapan Ermeniler” imgesinin kullanılması, düşmanlığı ve nefreti pekiştirdiği kadar sözde Ermeni masumiyetinin genç dimağları etkilemeye yönelik olduğu açıktır.

Tahrik edici bir üslubun kullanıldığı “İttihatçı katliamcılar tarafından organize edilmiş ve ciddi bir şekilde gerçekleştirilmiş emsalsiz bir suçtu” açıklaması da yine düşmanlık aşılamaktan öte bir şey değildir. Bilindiği gibi Ermeni diasporasının “1915 Olayları’nın yirminci yüzyılın ilk soykırımı olduğu”nu kabul ettirme yönünde birtakım çabaları bulunmaktadır. Bu iddia nedeniyle Ermeni ve Yahudi lobilerinin çoğu zaman karşı karşıya geldiği bilinmektedir. Yahudi lobisi, soykırıma uğramış tek millet olma imajını kimse ile paylaşmak istemedikleri için 1915 Olayları konusunda her zaman temkinli bir tavır sergilemiştir (Laçiner, 2008, s. 523-531). İsrail yönetiminin 1915 Olayları’nı halen soykırım olarak kabul etmemiş olmasının altında da bu düşünce yatmaktadır.

Ermeni tarih ders kitaplarında başlı başına “Ermeni Büyük Felaketi” ve “Batı Ermenilerinin Toplu Sürgünü ve Katliamları” başlığıyla çeşitli bölümlerin yer alması ister istemez akıllara şöyle bir soruyu getirmektedir. Türkiye Cumhuriyeti tarih ders kitaplarında da doğrudan Ermeni katliamlarından bahseden herhangi bir bölüm var mıdır? Türkiye’de 1930-2000 yılları arasında yayınlanan tarih ders kitaplarıyla ilgili yapılan bir araştırmaya göre, doğrudan benzer bölümler olmasa da “Ermeni Ayaklanmaları” (Yıldırım, 2007, s. 73-132) başlıklı bölümler bulunmaktadır. Şu halde Ermeni tarih ders kitaplarının Türkiye’deki tarih ders kitaplarından farklı olduğunu söylemek mümkündür. Ermenistan’daki tarih öğretiminin oldukça ideolojik bir bakış açısına sahip olduğu ortadadır. Türkiye-Ermenistan arasında yaşanan siyasi gelişmelerin, tarih kitaplarının içeriğini doğrudan etkilediği, kitaplardaki söylemlerden net bir biçimde anlaşılmaktadır.

Bununla birlikte Ermeni tarih ders kitaplarında Türklere dair en olumsuz nitelemelerin Ermeni “soykırım”ına odaklanan bölümlerde yer aldığını söylemek mümkündür. Ders kitaplarının genelinde görülen bu tutumun özellikle 1915 Olaylarına dair anlatılarda zirve noktasına ulaşmasını birkaç nedene bağlamak mümkündür. Bunlar arasında Osmanlı İmparatorluğu veya Türkiye Cumhuriyeti’nin askerî gücünün Ermenilerden üstün olması önemli bir faktördür. Öte yandan gerek tarihsel süreçte gerekse günümüzde Türkiye’nin nüfus, ekonomi, coğrafi konum, uluslararası toplumdaki yeri itibariyle Ermenistan’a oranla daha iyi bir noktada yer alması, Türklerin tarih ders kitaplarında bu kadar çok ötekileştirilmelerinde etken olabilir. Türklerle benzer şekilde tarih ders kitaplarında Batılı devletlerin ya da Ermenistan’a oranla daha güçlü devletlerin de genel olarak olumsuz bir şekilde nitelendirildiği göz önünde bulundurulduğunda, devletlerin, gücü oranında ötekileştirildiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Ermeniler için tercih edilen imgelerin tamamen Ermeni mağduriyet psikolojisini pekiştirmeye dönük olduğu gözden kaçmamaktadır.

Soğuk Savaş döneminde gerek Türkiye’nin tarafsızlık politikasını değiştirerek Batılı Devletlerle işbirliği yapması, gerekse Sovyetler Birliği’nin başarıya ulaşamamasıyla birlikte Ermenilerin taleplerinin üzeri bir süre küllenmiştir. Ancak soykırım iddialarının 50. yıl dönümü etkinliklerinin gerçekleştirildiği 1965 yılından itibaren, Türk-Sovyet ilişkilerinin Ermeni sorunu ayağında adeta bir kırılma yaşanmıştır. Bu tarihten itibaren diğer devletlerin de müdahil olmasıyla birlikte Ermeni Sorunu yeni bir safhaya girerek Türkiye karşıtlığı özellikle diaspora Ermenileri arasında radikalleşmeye başlamıştır. Bu gelişme Ermenistan tarih ders kitaplarına da geniş biçimde aksedecektir. Özellikle yurtdışında yaşayan diaspora Ermenileri kimliklerinin oluşumunu 1915 olaylarıyla bağlantılı hale getirmeye başlayacaklardır. 1915 Olayları derslerde soykırım olarak ele alınacak, Ermeni mağduriyetinin birincil sebebinin “soykırım”, diğerinin ise Sovyetler Birliği olduğuna vurgu yapılacaktır.

Türkiye’nin, iki ülke ilişkilerini olumlu yönde geliştirmeye yönelik adımları da Ermeni tarih ders kitaplarına girmiştir. Ancak bu konu çok kısa ve üstü kapalı bir biçimde geçiştirilmektedir. Örneğin Ermenistan’ı ilk tanıyan ülkenin Türkiye olduğu kısaca ifade edilmiş, fakat bu bilginin devamında, geleneksel Türk düşmanlığı içeren üsluba geri dönülmüştür. Burada Ermenilerin Türkler hakkında olumlu yargılardan özellikle kaçındığını söylemek mümkündür (9. Sınıf, 2008, s. 11-14).

İki ülke ilişkilerine dair verilen bir diğer mesaj da Birinci Dünya Savaşı ve Türk istilası sonucunda bölgedeki insanların zarar gördükleri, göç etmek zorunda kaldıkları yönündedir. Ermenistan’ın içinde olduğu kötü ekonomik koşullar dahi Türkiye’nin politikalarına bağlanmıştır (9. Sınıf, 2008, s. 14). Bu politikaların hayata geçirilmesinde Tatarların da Türklere yardım ettiği ve iki ulusun ortak hareket ederek “tecavüz, istila ve yağma” girişimlerinde bulundukları ifade edilmektedir (9. Sınıf, 2008, s. 14). Türk nefreti yakın dönemde cereyan eden Karabağ meselesinden kaynaklanan Ermeni-Azeri çekişmelerinin anlatıldığı bölümlerde de geçmekte ve bu tarihsel geçmişin bir kez daha ön plana çıkarıldığı görülmektedir (9.Sınıf, 2008, s. 155).

Sonuç olarak Ermeni tarih ders kitaplarında Sovyetler Birliği ve Sovyet sonrası dönemlerde Türk-Ermeni ilişkilerine dair bilgilere genel olarak bakıldığında, Türkler için “saldıran, paralı asker kullanan, soykırım uygulayan, tarihte hiç sahip olmadığı yerleri ele geçirmeye çalışan, ölüm tehdidi altında bırakan, korkunç talepleri olan, öldürücü, zorla kabul ettiren, askerî açıdan sayısal üstünlüğü olan, azınlıkları bastıran, istila eden, tahrip eden, harap eden, tehlikeli, zorlayan” gibi tanımlamaların kullanıldığı görülmektedir. Buna karşın Ermeniler için ise “bağımsızlık ve özgürlük mücadelesi veren, mağdur edilen, toprakları haksız bir biçimde elinden alınan, iki güçlü devlet arasında kalan zayıf devlet, askeri açıdan yeterli sayıya sahip olmayan ve bu nedenle istediği başarıları elde edemeyen, zorla Sovyetleştirilmeye çalışılan, Türkler tarafından ortadan kaldırılmaya çalışılan, ölüm tehdidi altında olan” gibi nitelemeler tercih edilmiştir.