1914 Nüfus İstatistiğine Göre Ermeni Cemaatinin Nüfusu

“Memâlik-i Osmâniyye’nin 1330 Senesi Nüfûs İstatistiki” adını taşıyan kitapçık, Dâhiliye Nezâreti Sicil-i Nüfûs İdâre-i Umûmiyyesi tarafından hazırlanarak 1336 ( 1920) senesinde yayımlanmıştır. 1321 (1905) senesinde yapılan nüfus sayımı ve sayım sonrası oluşturulan nüfus kayıt sistemine dayanmaktadır.

1893-1897 Yılları Arası Nüfus Verileri

1905 sayımı, Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda başlatmış olduğu nüfus sayımlarının sonuncusudur (Sakin, 2011, s. 189-194). Uzun bir hazırlık safhasından sonra başlanıp disiplin içinde yürütülen sayımın (DH. MKT, dosya 971) nizamnamesi, üç yıl öncesinden hazırlanmıştı (Karpat, 2003, s. 75). Daha önceki sayımlara ait belirlenen eksikliklerin (DH. MKT. 2418/30) bu kez telafi edilmesi amaçlanmıştı. Nitekim sayım sonrasından kurulan sistem, günümüze kadar devam eden nüfus kayıt sisteminin de temelini oluşturmuştur (Behar, 1996, s. XVIII).

1905 sayımının, geçmiş sayımlardan önemli bir farkı da sayım sonrası takip edilebilir bir sistemin temelinin atılmış olmasıydı. Nizamname’ye göre, sayım esnasında kazalarda mahalle/köylere ait erkek ve kadın nüfusunu gösterir birer istatistik cetveli düzenlenmesi gerekiyordu. Bu cetveller, kaza meclisi üyeleri tarafından kendi kişisel mühürleriyle mühürlendikten sonra birer kopyası valilikler aracılığıyla Dâhiliye Nezareti’ne gönderilecek ve burada Nüfûs İdâre-i Umûmiyyesi’ndeki ana defterlere işleneceklerdi (İstatistik, s. 2).

Sayım sonrası kurulan sistem, kazalardaki nüfus memurlarının, her üç ayda bir düzenli olarak meydana gelen ölüm, doğum, yeni kayıtlar ve nakilleri gösteren birer cetvel hazırlayarak vilayet nüfus idareleri aracılığıyla İstanbul’a göndermelerini de gerekli kılmaktaydı. İstanbul’da bu bilgiler, 1905 sayımının sonuçlarının işlendiği ana defterlere düzenli olarak aktarılıyor ve böylece her sene sonunda, ülkenin nüfus durumunu gösteren bir istatistik meydana getirilebiliyordu (İstatistik, s. 2). Kısaca ifade edecek olursak, 1914 nüfus bilgileri için kaynağımızı oluşturan istatistik, 1905 senesinde yapılmış olan sayım ve kayıtların, daha sonra meydana gelen ölüm, doğum ve nakil gibi vukuatın işlenerek, nüfus istatistik uzmanlarının 1330 (M. 1914) senesine ait elde ettikleri sonuçlardır.

İstatistik, yukarıda da belirttiğimiz gibi 1920 senesinde yayımlanmıştı. Bu tarih, İstanbul’un İtilaf kuvvetleri tarafından işgal altında bulunduğu ve Osmanlı yönetim ve dairelerinin kontrol altında olduğu bir dönemdir. Dolayısıyla böylesine tartışmalı bir konunun işgal kuvvetlerinin bilgisi ve denetimi dışında kalmayacağını düşünmek yanlış olmayacaktır. Bu durum, istatistiğin güvenirliğine yönelik yapılacak itirazlara mahal bırakmayacak bir özelliktir.

İmparatorluğun 1914 Yılında Toplam Nüfusu

Nüfusun Toplam Miktarı ve Etnik Gruplara Göre Dağılımı

1914 Yılı Nüfus Verileri

İstatistik, ülkenin Anadolu, Rumeli ve Suriye bölgelerini kapsayacak şekilde ve 1914 senesinin idarî yapısına göre düzenlenmişti. Hicaz, Yemen, Musul, Bağdat, Basra vilayetleriyle Cebel-i Lübnan, Asir ve Medine-i Münevvere sancaklarında nüfus sayım ve kayıt işlemleri yapılmadığından, bu vilayet ve sancaklar istatistikte yer almamıştır. Ayrıca doğu vilayetlerinin bir kısmında konargöçer olan aşiretler ile bölgenin dağlık kısımlarında yerleşik olan Kürtler ve Hakkâri Sancağı dâhilinde aşiret halinde yaşayan birtakım Nesturiler, tahrir ve tescil olunamamışlar, dolayısıyla her yıl düzenli olarak yapılan istatistiklerin dışında kalmışlardı (İstatistik, s. 2).

Yapılan hesaplamalara göre, yukarıda sınırlarını belirttiğimiz Osmanlı vilayet ve sancaklarında yaşayan etnik/dini grupların toplam nüfusları şöyleydi:

Kayıt Dışı Kalmış Nüfus

Sayım dışı kalan nüfusun daha çok Van (Van, Hakkâri), Bitlis (Bitlis, Muş, Siirt, Bingöl), Diyarbakır (Diyarbakır, Mardin, Siverek, Maden) ve Mamuratülaziz (Elazığ, Malatya, Tunceli) vilayetlerinde olduğu görülmektedir. Bu durumdaki nüfusun miktarı aşağıdaki gibi tahmin olunmuştur:

Ermeni (Gregoryen) Nüfusun Vilayet ve Sancaklara Dağılımı

Tarih boyunca, kadim yerleşim yerlerinden sürekli göç eden Ermenilerin, 20. yüzyılın başlarında İmparatorluğun sayım ve kayıt yapılmış olan Anadolu, Rumeli, Suriye ve Filistin topraklarının hemen her yerine dağılmış halde yaşadıkları görülmektedir. Sözünü ettiğimiz bu bölgelerde Osmanlı İmparatorluğu, 1914 yılında 36 ana idari birime ayrılmış haldeydi. Bunların 18’i valilerin idaresindeki vilayetler, geri kalan 18’i de doğrudan merkeze bağlı sancaklardır. Aşağıda her iki statüdeki idarî birimler, sonlarına vilayet veya sancak olduğu belirtilerek alfabetik liste halinde sunulmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’nda modern diyebileceğimiz sayım ve kayıt sistemi 20. yüzyılın başında gerçekleşmiştir. 1905 tarihinde yapılan bu kayıt sistemi günümüze kadar gelen nüfus kayıt sisteminin de esasını oluşturmuştur.

1905 sayımı, imparatorluğun Rumeli, Anadolu ve Suriye topraklarında yapılmıştı. Bu bölgeler, 18’i vilayet, 18’i de doğrudan merkeze bağlı sancaklardan olmak üzere 36 ana birime ayrılmış haldedir.

Sayım sonrası kurulan sistem sayesinde kaza ve vilayetlerden merkeze düzenli olarak veriler gönderiliyordu. Bu veriler aracılığıyla imparatorluğun nüfusu güncellenerek istatistikler yapılıyor, böylece değişen nüfus yapısı merkezden takip edilmeye çalışılıyordu. Bu istatistiklerden birisi de 1914 yılı nüfusu için hazırlanmıştır. Söz konusu istatistik verilerine göre, imparatorluğun sayıma tabi tutulan bölgelerindeki nüfusun toplam miktarı 18.520.016’dır. Bunun 15.044.846’sı Müslümanlardan, 1.161.169’u da Gregoryen Ermenilerden oluşmaktaydı.